مهريه در انتظار تغيير

فلسفه وجود مهريه براي ايجاد علاقه و حمايت از زنان بوده است اما متاسفانه روند فعلي چيز ديگري را نشان مي‌دهد كه حتما براي آن بايد فكري انديشيده شود. البته فكري با رعايت حقوق طرفين

مهريه سنتي اسلامي و پسنديده در جامعه ايراني است. در انجام هر كار حسنه‌اي اگر از حد تعادل پا را فراتر بگذاريم مي‌توانيم آن را به امري سيئه تبديل كنيم. به نظر مي‌رسد كه برخي نگرش‌ها بر اين باور صحيح شرعي، آن را به ورطه‌اي نامناسب كشانده است. حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي از مراجع بزرگ تقليد نيز بر اين عملكرد انتقاد داشته و تغيير برخي از قوانين مرتبط با مهريه را در كشور خواستار شده‌اند.

ايشان راهكاري را نيز بدين منظور ارايه كرده‌اند. نمايندگان مجلس و كارشناسان حقوق خانواده نيز هم‌صدا با اين مرجع تقليد درباره اصل لزوم تغيير اين قوانين و راهكارهايي كه در اين رابطه قابل ارايه است، اظهار نظر كرده‌اند. در این باره روز گذشته گزارش مفصلی درصفحه 3 منتشر شد که بر تغییر رویکرد قوه قضاییه نسبت به اثبات اعسار و محکومیتهای مالی مرتبط با عدم پرداخت مهریه اشاره کرده است. در این گزارش بر آنیم تا بگوییم غیر از این تغییر که در جای خود قابل ستایش است، اشکالات دیگری در قوانین مربوط به مهریه کشور وجود دارد که لزوم تصویب قانونی جامع را در این زمینه نشان می دهد.

فلسفه وجودي مهريه رفته رفته به دست فراموشي سپرده مي‌شود و اين عنوان ابزاري براي زنداني کردن مردان شده است. قوانين پاسخگو نيست آيا فقط فرهنگ‌‌سازي جواب مي‌دهد يا مي‌توان با وضع قانون جديد هم از اين روند ممانعت به عمل آورد؟ اين سوالي است كه در ادامه سعي شده در گفت‌وگو با نمايندگان مجلس و كارشناس حقوق خانواده پاسخي براي آن يافت شود.مهريه يعني ميزان مهري كه زوج به همسرش دارد. يعني بهايي براي دوست‌داشتن. چيزي كه هم‌اكنون به بهاي جداشدن تبديل شده است. فلسفه وجودي چنين قانوني در اسلام حفظ بنيان خانواده بوده و اكنون اين وسيله‌‌اي تهديدآميز شده براي فروپاشي خانواده. چند روز قبل يكي از مراجع تقليد درباره قوانين مهريه صحبت‌هايي را مطرح و درباره افزايش افرادي كه به دليل نپرداختن مهريه در زندان به سر مي‌برند هشدار داد. حال به اين بهانه درباره نقص‌هايي كه در قوانين موجود كشور براي پرداخت مهريه وجود دارد با كارشناسان گفت‌وگو كرده و سعي خواهيم كرد راهكاري مناسب براي اين معضل بيابيم.

انواع مهريه‌
در كشور ما سه نوع مهريه طبق قانون و شرع وجود دارد. مهرالمسمى، مهرالمثل و مهرالمتعه.مهرالمسمى ميزان مهريه‌‌اي است كه در حین عقد ازدواج با توافق طرفین (زوج و زوجه) تعیین مي‌شود. اين مهر ميزاني معین دارد که با توافق دو طرف عقد یا شخصى که زن و مرد براي داوري انتخاب کرده‌اند، به عنوان مهریه تعیین مى‌شود. اين مهر هيچ محدوديتي نداشته و تنها بايد طوري تعيين شود كه داراي ارزش اقتصادي بوده و قابل تملک باشد. اما مهرالمثل، مهريه‌اي‌است كه اگر زن و مرد در وهله اول با يكديگر در مورد آن توافق نكرده باشند و يا چيزي كه توافق شده باطل باشد، توسط كارشناس قضايي تعيين مي‌شود. در اين صورت است كه برحسب عرف و عادت و با توجه به وضع زن از لحاظ سن، زیبایى، تحصیلات، موقعیت خانوادگى و با در نظر گرفتن مکان و شرایط و اوضاع و احوال و امثال این‌ها تعيين مي‌شود.حالت ديگر زماني است كه مرد اقدام به طلاق زن، قبل از زناشویى و قبل ازتعیین مهركند. زن مستحق مهر نیست ولیکن بر عهده مرد است که مهرالمتعه را به زن پرداخت کند. مهرالمتعه هدیه‌اى است که مرد برحسب وضعیت و امکانات مالى خود (اگر ثروتمند باشد بیشتر و اگر فقیر باشد به اندازه دارایى خود) به زن پرداخت مى‌كند. تفاوت اين مهر با دو نمونه قبلي اين است كه اين مهر توسط مرد تعیین مى‌شود. در صورت اختلاف بر مقدار مهرالمتعه، حاکم مقدار آن را تعیین مى‌کند.

تاريخچه مهريه
مهریه در ایران و حتی در زمان زرتشتیان وجود داشته است و يكي از اركان ازدواج بوده اما به طور تاريخي با توجه به تحقیقات انجام شده به نظر می‌رسد كه اگر بخواهیم تاریخ و پیشینه مهریه را بررسی كنیم مردان از زمان‌های گذشته برای جلب نظر همسر مورد علاقه خود هدیه‌ای می‌دادند تا بتوانند بدین روش نظر همسر مورد علاقه خود را به دست‌آورند. در آن زمان پرداخت مهریه از سوی مرد نشانه صداقت و علاقه محسوب می‌شده است.در قرآن كريم نيز اين موضوع به وضوح وجود دارد. مثلا در آیه 4 سوره نسا‌آمده است مهر زنان را صداق دهید. كارشناسان دين از تفسير كلامي كه خداوند در اين سوره به كار برده است، مي‌گويند كه صداق از ریشه صدق گرفته شده و به معنی صداقت است و نكته جالب و لطیف این است كه دادن مهریه از طرف مرد نشانه صداقت، راستگویی علاقه و محبت وی به زن و تشكیل خانواده است. شیخ طبرسی در مجمع‌البیان درباره فلسفه وجود مهريه مي‌گويد: مهریه عطیه است و خداوند به مرد واجب كرده كه مرد این هدیه را پرداخت كند‌و این مهر هدیه‌ای است از طرف خداوند به زنان.

مهريه در قوانين
مهریه، مالی است كه در سندی به نام عقدنامه ثبت مي‌شود. البته می‌توان برای این مساله دو جنبه شرعی و قانونی تصور كرد. ممكن است زنی از نظر شرعی مهریه خود را به همسرش ببخشد، اما از نظر قانونی این حق به قوت خود باقی است و حتی دستخطی كه مثلا مردی با اجبار یا در شرایط دیگری از همسر خود مبنی بر بخشش مهریه بگیرد نیز دلیلی قانع‌كننده برای دریافت مهریه نیست و ارزش حقوقی ندارد. از نظر قانونی، مهریه تنها در دادگاه یا محضر قابل دریافت و پرداخت است و حتی در شكل دیگر ماجرا، اگر مردی خودرو، خانه یا شی دیگری را برای همسرش به عنوان مهریه بخرد، تا وقتی كه این مساله در عقدنامه یا محضر با عنوان مشخصی مانند ۳ دانگ از خانه بابت مهریه به همسرم داده شد، ذكر نشود آنچه به این طریق به نام همسر می‌شود، در صورتی كه زن نپذیرد بخشی از مهریه است، تنها در حكم هدیه خواهد بود.در دادگاه هر كس برای ادعایی كه دارد خودش باید دلیل و مدرك ارايه كند و وقتی قرار است یك قاضی در روز به ۱۰ پرونده رسیدگی كند، نمی‌تواند بابت هر پرونده تحقیق و بررسی مفصلی انجام دهد كه این مساله به گفته كارشناسان حقوقي یكی از ضعف‌‌های جدی رسیدگی به پرونده‌‌های خانوادگی است.
همچنين در ماده ۱۰۸۲ قانون مدنى آمده است كه به مجرد عقد، زن مالک مهر مى‌شود و مى‌تواند هر نوع تصرفى که بخواهد در آن بكند. مطابق این ماده اگر مهریه عین معین باشد مثلاً خانه باشد، زن با وقوع عقد مى‌تواند آن را بفروشد یا اجاره دهد یا هبه كند. اگر مهر عین کلى باشد، مانند پول یا طلا، مرد با تحقق عقد، به زن بدهکار مى‌شود و زن حق مطالبه آن را از شوهر دارد. هر گاه مهر، منفعت یا هر حق دیگرى باشد، زن به محض وقوع عقد مى‌تواند تصرفات مالکانه كند یعنى هر نوع تصرفى که مالک مى‌تواند در مال خود اعمال کند او هم اعمال كند.

سير صعودي زندانيان مهريه
در قوانين اقتصادي، مهريه را جزو ديون مرد دانسته و برهمين اساس اگر زن مهريه‌اش را طلب كند و مرد نتواند اين مهر را پرداخت كند، به زندان مي‌افتد مگر آنكه بتواند ثابت كند كه توانايي پرداخت دين را نداشته و حكم اعسار بگيرد. همين موضوع باعث شده كه به گفته مسوولان قضايي ميزان زندانيان مهريه روز به روز افزايش يابد و اين هشداري است كه نشان مي‌دهد مهريه از هدف ابتدايي خود دور شده است.حدود سه ماه قبل بود كه معاون دادستان ديه كشور در گفت‌وگو با حمایت مطالبي را بيان كرده كه موجب تاسف است. محمد علي ساري در اين گفت‌وگو بيان كرد كه شمار افرادي كه به دليل ناتواني در پرداخت مهريه در زندان‌هاي كشور محبوس هستند ۵۵ درصد افزايش يافته است. وي به اين نكته نيز اشاره كرد كه تعداد زندانيان مهريه سال گذشته دوهزار نفر بود كه اين رقم در امسال تاكنون(اواسط مردادماه سال جاري) به سه هزار و ۱۱۷ نفر رسيده است. اين مسوول قضايي كه خود نيز از روند تعدد زندانيان مهريه ابراز ناراحتي مي‌كرد درباره كمك به آنها مي‌گويد: با توجه به اينكه از حيث قانوني نمي‌توان اقدامي براي جلوگيري از افزايش شمار زندانيان مهريه انجام داد پس بايد با انجام كارهاي فرهنگي از افزايش زندانيان جلوگيري كنيم. چرا كه بيشتر زندانيان مهريه به دليل مهريه‌هاي نامعقول نظير مهريه به ميزان سن زوجه يا مهريه‌هاي كه زمينه عقلاني ندارد مثل يك تن پودر پياز، ۱۵ كيلو بال مگس،۲۰ آهوي وحشي و دندان مرد و مواردي از اين دست در زندان تحمل حبس مي‌كنند كه اينگونه مهريه‌هاي نامعقول و غيرعقلاني كه بر خلاف فرهنگ اسلامي بوده موجب افزايش تعداد زندانيان بدهكار مهريه شده است.
قوانين خلاف شرع درباره مهريه
آماري كه مسوول قضايي در حدود سه ماه قبل از افزايش زندانيان مهريه ارايه كرد در كنار هشدارهاي يكي از مراجع تقليد مي‌تواند زنگ خطري براي جامعه اسلامي باشد كه هميشه طبق اين دين مبين قواعد و مقررات را براي بهتر شدن شرايط خانواده‌ها و تحكيم بنيان خانواده بر حسب شرع پياده مي‌كند. در همين زمينه يكي از مراجع تقليد در روزهاي اخير در درس خارج فقه خود به موضوع مهريه پرداخته و با اشاره به وجود سه قانون در موضوع مهريه كه آنها را خلاف شرع ‌خواند، اصلاح اين قوانين را از سوي قوه‌قضاييه و مجلس خواستار شد.آيت‌الله‌العظمي ناصر مكارم شيرازي، در درس خارج فقه خود در مسجد اعظم قم گفت: براساس اخباري كه در روزنامه‌ها منتشر شده است روزانه 6 نفر در كشور به علت نپرداختن مهريه زنداني مي‌شوند كه مسوولان قوه قضاييه و مقننه بايد براي اين مساله فكري بكنند.اين مرجع تقليد ادامه مي‌دهد كه اعسار و نداشتن پول براي پرداخت مهريه نيازي به اثبات ندارد و نمي‌توان فردي را زنداني كرد تا ثابت كند پول پرداختن مهريه را ندارد، بلكه بايد ثابت شود كه فرد پول دارد اما مهريه را نمي‌پردازد. كه در صورت اثبات اين موضوع مي‌توان فرد را زنداني كرد.آيت‌الله مكارم شيرازي همچنين در ادامه درس خود با اشاره به دومين قانون خلاف شرع در موضوع مهريه بيان كرد: اگر ثابت شود كسي معسر است و مهريه را براي او تقسيط كرده‌اند به محض پرداخت سكه اول و قسط اول بايد زن تمكين كند.اين مرجع تقليد به سومين قانون خلاف شرع در موضوع مهريه اشاره كرده و معتقد است در عقد، قصد جدي لازم و شرط است، بنابراين جواني كه با قرض زياد اقدام به ازدواج مي‌كند اگر مهريه بالايي براي او تعيين شود و متعهد به پرداخت عندالمطالبه شده باشد معلوم است كه قصد جدي براي پرداخت ندارد.وي تأكيد كرد: ما براي رفع اين مشكل پيشنهاد كرديم كه قانوني تصويب شود كه در صورت تعيين مهريه از حد معيني دفاتر آن را ثبت نكنند.

حذف تعيين سقف مهريه از قوانين
زهره الهيان به‌رغم اينكه نماينده مردم در كميسيون امنيت ملي است اما به دليل اينكه يك بانوي فعال در جامعه است مي‌تواند گزينه مناسبي براي پرسش درباره طرح تعيين مهريه براي بانوان باشد. وي در اين باره با اشاره به موردي كه در لايحه حمايت از خانواده وجود داشت مي‌گويد: بندي در لايحه حمايت از خانواده بود كه طبق آن بايد سقفي براي مهريه زنان درنظر گرفته مي‌شد اما به دليل اختلاف‌نظرهاي بسيار و همچنين ايرادات فقهي و مشكلاتي كه قوه قضاييه آن را بيان كرد اين بند از لايحه خانواده حذف شد.الهيان ادامه مي‌دهد: اما با توجه به اينكه هنوز شاهد مهريه‌هاي سنگين و مشكلات بعدي كه پس از تعيين اين مهرها به وجود مي‌آيد هستيم بايد طرحي جداگانه براي بهبود امر توسط نمايندگان برنامه‌ريزي شده و به مجلس پيشنهاد شود.وي اين را هم مي‌گويد كه اين بار براي اينكه اين طرح موافقان بيشتري داشته باشد بايد تحقيقات بيشتر و كارشناسي دقيق‌تري روي آن انجام گرفته و پس از شنيدن صحبت‌هاي مسوولان قضايي درباره ارايه طرح كارآمد، تصميمات لازم اخذ شود تا دوباره به دليل اختلاف نظرهاي فاحش كنار گذاشته نشود.

مخالفت با تعيين سقف مهريه
اما يكي ديگر از دلايلي كه باعث شد طرح تعيين سقف مهريه از لايحه حمايت از خانواده حذف شود نپذيرفتن رييس قوه قضاييه براي تعيين رقم مهريه هر سال بود. اين را موسوي مباركه يكي از نمايندگان مجلس گفته و ادامه مي‌دهد كه در ماده 24 لايحه حمايت از خانواده مقرر شده بود كه رييس قوه قضاييه هر دو سال يك بار مهريه متعارف را تعيين كند اما رييس قوه قضاييه با اشاره به اين نكته كه تعيين مهريه از عهده من ساخته نيست به نوعي باعث حذف ماده شد.وي مي‌گويد: البته در لايحه خانواده سه ماده بود كه با مشكل مواجه شد و اختلاف‌نظرها در آن زياد بود كه به جز ماده فوق ماده 22 و23 اين لايحه كه درباره شرايط ازدواج موقت و ازدواج مجدد بود نيز مشكل‌ساز شد كه هر سه حذف شدند.اما به جز تعيين سقف مهريه براي زنان آيا باز هم مي‌شود كاري كرد كه زندانيان مهريه كاهش يابند؟ موسوي مباركه در پاسخ به پرسش فوق مي‌گويد كه مي‌توان با رويه‌اي عادلانه به اين مهم دست يافت.وي ادامه مي‌دهد: عندالمطالبه بودن مهريه به نفع زن و عندالاستطاعه بودن آن به نفع مرد است در صورتي كه مي‌توان بخشي از مهر را عندالمطالبه و بخشي را عندالاستطاعه تعيين كرد كه به نفع هر دو باشد.موسوي مباركه خاطرنشان مي‌كند: فلسفه وجود مهريه براي ايجاد علاقه و حمايت از زنان بوده است اما متاسفانه روند فعلي چيز ديگري را نشان مي‌دهد كه حتما براي آن بايد فكري انديشيده شود. البته فكري با رعايت حقوق طرفين.

دين بودن مهريه
در ادامه با يك كارشناس حقوقي خانواده نيز صحبت كرديم. زهرا داور كه از همان ابتدا موضع خود را مشخص كرده و به وجود مهريه‌هاي نامتعارف اعتراض دارد، مي‌گويد: مهريه يك دين است و فلسفه وجودي آن از لحاظ ديني تحكيم بنيان خانواده است اما با روند فعلي كه زنان همسر خود را به دليل نپرداختن مهريه زنداني مي‌كنند به اهرمي براي سست كردن پايه خانواده تبديل شده است.وي با اشاره به اين نكته كه اسلام براي ايجاد پشتوانه مالي براي زنان خصوصا زنان خانه‌دار اين موضوع را مطرح كرده است، مي‌گويد: در قوانين كشور ما نيز كه نشات گرفته از دين مبين اسلام است مهريه به عنوان دين آمده است.داور خاطرنشان مي‌كند: در ماده 2 قانون محكوميت مالي به صراحت مهريه جزو ديون مرد به همسر دانسته شده و عدم پرداخت آن را مشمول حكم زندان است.وي مي‌گويد: قوانين مشكلي ندارند اما فرهنگ است كه بايد اصلاح شود و اگر اين فرهنگ با وضع قوانين جديد ممكن مي‌شود بايد قوانين جديد وضع شود.چيزي كه مسلم است اين است كه خداوند براي تحكيم بنيان خانواده و ارزش قايل شدن براي زن همچنين دستوري را به بندگانش داده است اما برخي خانواده‌ها بدون توجه به اين هدف زيباي خداوند كاري مي‌كنند كه مهريه وسيله‌اي شود براي آزار و اذيت انساني بي‌گناه. بي‌شك براي رسيدن به اين هدف خداوند، بايد راه‌هايي براي ترويج اين تفكر انديشيده شود تا علاوه بر كاركردن در مسايل فرهنگي با وضع قوانيني منطبق با شرع به هدف نهايي دست يابيم.

مرجع : حمايت