بررسي قواعد حاكم بر هدایای نامزدی؛ قابل بازپس‌گيري

نامزدی به مثابه قراردادی است که بین دو نفر به منظور ازدواج در آینده شکل می‌گیرد. چون نکاح قرارداد مهمی است، قبل از وقوع عقد دوران نامزدی حقوقی را برای طرفین ایجاد می‌کند

نامزدی به مثابه قراردادی است که بین دو نفر به منظور ازدواج در آینده شکل می‌گیرد. چون نکاح قرارداد مهمی است، قبل از وقوع عقد دوران نامزدی حقوقی را برای طرفین ایجاد می‌کند. قواعد مربوط به نامزدی در مواد 1035 الی 1040 قانون مدنی آورده شده است. برای آشنایی بیشتر با زوایای حقوقی مربوط به دوران نامزدی با دکتر اسدالله امامی، استاد مشهور حقوق خانواده گفت‌وگو كرده‌ايم. 

به نظر شما اگر فردي بدون علت موجه نامزدی را به هم زده، قبل از جبران خسارت ناشی از تقصیر خود بمیرد، آیا می‌توان به طرفیت وراث او برای دریافت خسارت اقامه دعوی کرد؟
به نظر می‌رسد که چون با ایراد خسارت به طریق مذکور در مساله فوق، یک دین مالی برای نامزد مقصر ایجاد شده است و وراث قائم مقام او در پرداخت دیون هستند لذا زیان‌دیده می‌تواند علیه ورثه اقامه دعوی کند. البته اگر ورثه ترکه را رد کرده باشند یا ثابت کنند که متوفی مالی از خود به جای نگذاشته تا بتوان از آن جبران خسارت کرد یا ترکه تلف شده است، مسئولیتی در این مورد نخواهد داشت. ماده 248 قانون امور حسبی در این رابطه است.

استرداد هدايا در دوران قبل از نامزدي و خود نامزدي چه وضعيتي دارد؟
در زمان قبل از نامزدی، دوران خواستگاری را داریم. عده‌ای دوران خواستگاری را در ردیف نامزدی قرار می‌دهند. حتی کشورهای دیگر اسلامی دوران نامزدی را ندارند. قانون‌گذار تکلیف هدایا را در قانون مشخص کرده است. باید توجه داشت که هدایای رد و بدل شده در دوران نامزدی، هدایای عادی که در قانون مدنی در مورد عقد هبه مقرر شده، نیست. هدایایی که مصرف‌شدنی هستند و مصرف هم شده‌اند، نظیر گل و شیرینی و لوازم آرایشی را نمی‌توان پس داد. اما اموالی وجود دارند که به عنوان هدیه داده شده و این اموال نظیر جواهرات یا اتومبیل قاعدتا نگهداری شده و از بین نرفته‌اند. بعد از بر هم خوردن نامزدی اگر این اموال موجود است، می‌توان پس گرفت. اگر هم تلف شده است، باید دید که علت تلف شدن آن اموال چه بوده است. اگر تلف شدن آن اموال ناشی از قوای قهریه نظیر سیل بوده است که دارنده آن اموال تقصیری نکرده است. اما اگر این اموال از سوی خود نامزد تلف یا فروخته شده باشد، باید خسارت را جبران کند و مثل یا قیمت آن اموال را حسب مورد به صاحب مال بدهد. در این‌جا هم بنا به مورد قیمت روز تلف، یا روز برهم خوردن نامزدی یا قیمت یوم الادا را باید پرداخت کند. در واقع هدایای داده شده به سان یک مال امانی است که اگر خود به خود و خارج از اراده امین تلف شده باشد، مسئولیتی متوجه وی نیست.ماده 1037 به این موضوعات اشاره کرده است و حکم به بازپس‌گیری هدایا حکمی خاص دارد. طبق این ماده، هر يك از نامزدها مي‌تواند در صورت به هم خوردن وصلت منظور هدايايي را كه به طرف ديگر يا ابوين او براي وصلت منظور داده ‌است، مطالبه كند. ‌اگر عين هدايا موجود نباشد، مستحق قيمت هدايايي خواهد بود كه عادتا نگه داشته مي‌شود، مگر اين‌كه آن هدايا بدون تقصير طرف ديگر تلف شده ‌باشد. پس هدایا نزد طرف به عنوان امانت است. بنابراین اگر تقصیری متوجه طرف نباشد، مسئولیتی وجود ندارد.

پس از ازدواج، تکلیف هدایای داده‌شده چیست؟
اگر اموال به عنوان هدیه باشد، می‌توان آن اموال را تا زمانی که از بین نرفته یا تغییری در آن داده نشده، پس گرفت. ماده 803 قانون مدنی به این موضوع اشاره کرده است. این ماده مقرر کرده که بعد از قبض نيز واهب مي‌تواند به ابقاء عين موهوبه از هبه رجوع كند. زن و شوهر بودن یا نبودن طرفین در زمینه پس گرفتن هدایا فرقی وجود ندارد. به نظر من هدایای که زن و شوهر بعد از نامزدی از هدایای نامزدی خارج است و یک نوع عقد هبه است. این هبه با عنایت به احکام پیش‌بینی شده در قانون مدنی قابل رجوع است. بنابراین به بررسی مواد این عقد در زمینه هدایای بعد از ازدواج ذیل مواد مربوط به عقد هبه می‌پردازیم. ماده 803 قانون مدنی در ادامه به استثنائات حق رجوع واهب می‌پردازد. بند 2 ماده می‌گوید که در صورتي كه هبه معوض بوده و عوض هم داده شده باشد. طبق بند 3 در صورتي كه عين موهوبه از ملكيت متهب خارج شده باشد. مثل این‌که مال فروخته شده باشد. يا مال متعلق حق غير واقع شود، خواه قهرا مثل این‌که متهب به واسطه فلس محجور شود، خواه اختیارا مثل اين كه عين موهوبه به رهن داده شود. مثل این‌که آن مال را بازداشت کنند یا مورد تامین خواسته واقع شود. بند آخر نیز گفته در صورتي كه در عين موهوبه تغييري حاصل شود. در ادامه مواد مربوط به این نوع عقد مقرر کرده‌اند که مقرر کرده که بعد از فوت واهب يا متهب رجوع ممكن نيست. هرگاه داين طلب خود را به مديون ببخشد، حق رجوع ندارد. اگر كسي هم مالي را به عنوان صدقه به ديگري بدهد، حق رجوع ندارد. البته باید توجه داشت که در برخی از مواقع توام با هدیه دادن یک مال، آن مال توسط صاحب مال رسما به طرف مقابل منتقل می‌شود. و یا ممکن است که اموال مزبور به طرف مقابل صلح شود که با توجه به لازم بودن عقد صلح نمی‌توان آن اموال را پس گرفت.

موضع مخالفان نظریه فوق مبنی بر امکان بازپس‌گیری هدایا چیست؟
عده‌ای معتقد به عدم امکان پس گرفتن هدایای داده شده هستند. اما قانون‌گذار به این موضوع اشاره نکرده است. برخی از فقها معتقدند که اگر بین زن و شوهر هبه‌ای داده شود، امکان بازپس‌گیری آن هدایا وجود ندارد، زیرا ممکن است میان آنها کدورت به وجود آید. البته در مقابل برخی نیز معتقدند که در صورت به وجود آمدن کدورت هم نهایتا از هم جدا خواهند شد.

در صورتی که در سندی ذکر شده باشد که منظور از دادن چنین هدایایی عقد هبه است، تکلیف چیست؟
حتی در این وضعیت هم به نظر من تا زمانی که شرایط دیگر قانونی مهیا باشد، می‌توان هدایای مزبور را پس گرفت.

آیا می‌توان برای جبران خسارت ناشی از به هم زدن وعده نامزدی، وجه التزام معین کرد؟
قانون‌گذار در این مورد ساکت است. لیکن با توجه به قواعد عمومی می‌توان بین موارد مختلف تفکیک کرد. اگر غرض از تعیین وجه التزام این باشد که به محض به هم خوردن نامزدی، از جهت صرف امتناع از وصلت، متعهدله بتواند آن را مطالبه کند، بی‌شک این وجه التزام معتبر نخواهد بود، زیرا مخالف اصل آزادی نامزدها در ازدواج و نیز ماده 1035 قانون مدنی است که یک قاعده امری به شمار می‌آید. ولی اگر مقصود این باشد که در صورت به هم خوردن وعده ازدواج بدون علت موجه و با اثبات این امر از جانب زیان‌دیده، وجه التزام قابل مطالبه باشد، به نظر می‌رسد که این وجه التزام معتبر است، چه به موجب قراردادی تعیین شده که مخالف هیچ قاعده امری نیست و اصل حاکمیت اراده و آزادی قراردادها صحت و اعتبار آن را اقتضا می‌کند. پس دادرس باید با بررسی قرارداد و اوضاع و احوال قضیه، اراده مشترک طرفین را در این باره کشف کند و در صورتی که قرارداد وجه التزام طبق اراده طرفین مخالف قواعد امری نباشد، حکم به اجرای آن کند.هرگاه دادرس نتواند اراده مشترک طرفین را در این باره کشف کند، باید طبق ماده 223 قانون مدنی، عمل را حمل بر صحت کند و در صورتی حکم به پرداخت وجه التزام دهد که زیان‌دیده وقوع تقصیر از ناحیه نامزد خود، یعنی به هم زدن نامزدی بدون علت موجه را اثبات کند. فایده این‌گونه قرارداد آن است که زیان‌دیده را از اثبات ضرر معاف می‌کند و همین‌که به هم خوردن نامزدی بدون علت موجه اثبات شد، دادگاه باید حکم به پرداخت وجه التزام به نفع زیان‌دیده صادر کند.هرگاه یکی از نامزدها طبق ماده 1040 قانون مدنی از نامزد دیگر گواهی صحت از امراض مسریه مهم مطالبه کند و او از ارایه گواهی خودداری کند و مطالبه‌کننده به این علت نامزدی را به هم زند، نامزد دیگر نمی‌تواند جبران خسارت را بخواهد. زیرا به هم زدن نامزدی در این‌جا با علت موجه بوده و مجوزی برای مطالبه خسارت نیست.

وضعیت پس دادن عکس‌هایی که نامزدها به یکدیگر می‌دهند، به چه صورتی است؟
با توجه به این‌که عکس هم نوعی هدیه محسوب می‌شود و مشمول مقررات مربوط به استرداد هدایا است، لذا اگر عین آن هدایا باقی باشد، صاحب عکس می‌تواند آن را مطالبه کند و اگر تلف شده باشد، بهای آن در صورتی که عکس مزبور عرفا ارزش داشته و تلف ناشی از تقصیر دریافت‌کننده باشد، قابل مطالبه است.

آیا نامه‌هایی را که نامزدها به یکدیگر داده‌اند را نیز می‌توان پس گرفت؟
باید توجه کرد که یک نامه را عرفا نمی‌توان جزو هدایا به حساب آورد و مقررات راجع به هدایا درباره آن قابل اجرا نیست. از سوی دیگر برحسب عرف کسی که نامه‌ای دریافت می‌کند، مالک آن محسوب می‌شود. پس شخصی که نامه‌ای از نامزد خود دریافت می‌کند، مالک آن است و از نظر حقوقی اصولا نمی‌توان او را مجبور به استرداد نامه کرد، هر چند که وظیفه اخلاقی شخصی اقتضا می‌کند که آن را به نویسنده بازگرداند. معهذا اگر یکی از نامزدها از نامه‌هایی که دریافت کرده، سوءاستفاده کند و از این راه زیانی به نویسنده نامه وارد آورد، طبق قواعد عمومی مسئولیت مدنی مسئول و مکلف به جبران خسارت است. به علاوه دادگاه می‌تواند به درخواست خواهان، برای رفع ضرر از او، دریافت‌کنده را به استرداد نامه یا نابود کردن آن مجبور کند. حتی می‌توان گفت که با به هم خوردن نامزدی، علت دادن نامه از میان رفته و نامه باید مسترد شود و بر این مبنا باید به درخواست نویسنده نامه حکم به رد آن صادر کرد.