تيترآنلاين - ازدواج‌ها و طلاق‌های اینترنتی

اعتیاد به اینترنت، در بعضی افراد یک واقعیت است. شخص معتاد، به راحتی اینترنت و فعالیت‌های اینترنتی خود را نمی‌تواند کنار بگذارد

به گفته بسیاری از کارشناسان ازدواج‌های اینترنتی معمولا با انگیزه دوست‌یابی آغاز می‌شود و پس از چندی با اصرار یکی از طرفین به ازدواج، فرد برای تداوم رابطه حاضر به پذیرش آن شده است؛ در حالیکه در بعضی موارد خود آنان نیز می‌دانند که علایقِ ناشی از احساسات ناپایدار، تمایل به تداوم رابطه و در نهایت ازدواج را موجب شده است.
اینترنت یک شبکه جهانی است که رایانه‌های گوناگون را به یکدیگر متصل می‌کند. به عنوان یک توضیح مناسب، اینترنت یک شبکه بین المللی قابل دسترس برای عموم مردم است که شامل رایانه‌هایی است که جهت رد و بدل کردن بسته‌های اطلاعاتی و پروتکل ارتباطی با یکدیگر متصل هستند.
تأثیرات و پیامدهای مثبت و منفی اینترنت به عنوان یک پدیده نوین در اجتماعات انسانی در حال گسترش است. هر روز از سوی صاحبنظران و رسانه‌ها نقش مثبت اینترنت در توسعه اقتصادی و نقش منفی آن در مسائل فرهنگی برجسته‌سازی می‌شود و در جهت بهبود آثار مثبت و کاهش پیامدهای منفی اینترنت نظرات و پیشنهادات فراوانی ارائه می‌گردد.
آنچه می‌تواند در اینترنت نسبت به فساد اخلاقی خطرناک‌تر تلقی گردد، ارتباطی است که از طریق اتاق‌های گفت‌و‌گو بین افراد مختلف برقرار می‌شود و در برخی موارد صدمات زیادی به وجود می‌آورد. این اتاق‌های گفت‌و‌گو که معمولاً امکان ارتباط در آن با نام‌های جعلی و مجهول وجود دارد، می‌تواند زمینه‌های لازم را برای ایجاد برخی از مفاسد اجتماعی به وجود آورد و تقریباً راهی هم برای جلوگیری از آن وجود ندارد. در یک اتاق گفت‌و‌گو، مردی ۶۰ ساله می‌تواند خود را جوانی ۲۰ ساله معرفی کند.
به جرئت می‌توان گفت که خطر اتاق‌های گفت‌و‌گو به مراتب بیشتر از سایت‌های غیراخلاقی موجود در اینترنت است و بی‌اطلاعی بعضی خانواده‌ها از این موضوع، آسیب‌هایی را به خانواده‌ها تحمیل می‌کند.

ازدواج اینترنتی
ازدواج اینترنتی یکی از پدیده‌های جدیدی است که در جامعه ایران مطرح شده، به‌طوری‌که افراد به قصد ازدواج وارد سایت‌هایی می‌شوند و شروع به دوستیابی و گفت‌وگو (چت) ‌ با افراد نا‌شناس می‌کنند.
طبق آمار اداره کل مطالعات اجتماعی و بررسی‌های اجتماعی ناجا، ۶۳ الی ۶۸ درصد چت‌روم‌ها در اختیار جوانان قرار دارد؛ خصوصاً جوانان ایرانی که حتی گوی سبقت را از مردم امریکا و کانادا هم ربوده‌اند (۱).
ازدواج در اینترنت اولین بار در کشور فرانسه و حومه‌های شهر پاریس مطرح شد و در کشور ما هم موضوع دوست‌یابی رایانه‌ای و گاهی ازدواج اینترنتی از حدود ۴-۵ سال پیش در بین عموم رواج پیدا کرد.
به گفته بسیاری از کار‌شناسان ازدواج‌های اینترنتی معمولا با انگیزه دوست یابی آغاز می‌شود و پس از چندی با اصرار یکی از طرفین به ازدواج، فرد برای تداوم رابطه حاضر به پذیرش آن شده است؛ در حالیکه در بعضی موارد خود آنان نیز می‌دانند که علایقِ ناشی از احساسات ناپایدار، تمایل به تداوم رابطه و در ‌‌نهایت ازدواج را موجب شده است.
در گزارش پیش‌رو نظر تعدادی از کاربران اینترنت را راجع به ازدواج اینترنتی جویا شده‌ایم که بعضی از آن‌ها خود از طریق اینترنت با همسرشان آشنا شده‌اند.

دوست‌یابی از طریق چت و بعد ازدواج
یک دانشجوی فوق لیسانس علوم سیاسی که بعد از چند سال دوست‌یابی در اینترنت، عاقبت از همین طریق ازدواج کرده است می‌گوید: «درست سه سال پیش بود که برای فرار از تنهایی‌، شب‌ها به کامپیوترم پناه ‌بردم»
با لبخندی ادامه می‌دهد: «آن روز‌ها تنها بودم و با پسران زیادی برای آشنایی از طریق چت روم‌ها اقدام کردم تا اینکه فرد دلخواهم را پیدا کردم.»
او که یک‌سال است در کنار همسرش و به قول خودش «همسر اینترنتی‌اش» زندگی را آغاز کرده است حالا نظر دیگری دارد: «مبنای خیلی از دوستی‌ها و حتی ازدواج‌های اینترنتی رابطه جنسی و عوامل سطحی و ظاهری است. قصد من از چت، تنها پر کردن تنهایی‌ام بود اما خیلی زود وابسته شدم و ازدواج کردم.»
همسر ۲۷ سالهٔ این خانم که از ازدواج اینترنتی خود احساس رضایت می‌کند و خود به مدافعان ازدواج‌های اینترنتی بدل شده است نظری خلاف او دارد: «دوستی‌های اینترنتی بر اساس تفکر و سلیقه‌های مشترک انجام می‌شود؛ دوستی من و همسرم در اینترنت براساس تفکر مشترک آغاز شد. کتاب، فیلم و یا تفریحات مورد علاقه‌مان خیلی به هم نزدیک بود و احساس نزدیکی داشتیم. این نزدیکی روحی آنقدر زیاد بود که دیگر معیارهای ظاهری و قیافه برایم اهمیت نداشت.»

اعتیاد به چت، حتی بعد از ازدواج
اعتیاد به اینترنت، در بعضی افراد یک واقعیت است. شخص معتاد، به راحتی اینترنت و فعالیت‌های اینترنتی خود را نمی‌تواند کنار بگذارد. این موضوعی است که از دید بعضی زوجین اینترنتی مخفی مانده و در زمان ازدواج به آن توجهی نداشته‌اند.
مورد بعدی را از فیس بوک می‌شناختم. داستان عشق و عاشقی این دو نفر، یک سالی مورد توجه بچه‌هایی بود که مشترک پیج‌های آن دو بودند. اخیرا خانم را در «نی‌نی سایت» دیدم که سئوالات وسواس‌گونه خود را در خصوص سلامتی فرزندش برای دوستان مطرح می‌کرد. با ذوق و شوق به سراغش رفتم و فکر می‌کردم باید شنونده خوبی برای داستان‌های او در خصوص ماجراهای عشق و عاشقی نتی‌اش باشم. یک هفته‌ای مرا سر دواند تا در ‌‌نهایت، در لحظات آخر تنظیم گزارش ایمیلش به دستم رسید. طبق خواسته او ایمیل را عیناً در گزارش می‌آورم.
«سه سالی بود که در فیس بوک بودم. سرزنده و شاد و شلوغ. یکی از شلوغ‌ترین کاربران فیس بوک که درد مشکلات زندگی حقیقی را در شیطنت‌های سرخوشانهٔ دنیای مجازی پنهان می‌کردم. مدت‌ها بود که توجهم به یکی از کاربران جلب شده بود که محبوب بسیاری از دختران بود. تمام فکر و ذکرم شده بود او و کار‌ها و نوشته‌هایش. وقتی صفحه فیس بوک را باز می‌کردم به این امید بودم که ببینم او چه می‌کند و چه می‌نویسد و [در پی] جلب توجه او و به دست آوردن دلش [بودم].
«دختران زیادی دور و بر او می‌چرخیدند و او تقریبا با همه با کلام خوش و زبان شیرین صحبت می‌کرد. سخن کوتاه کنم… کم‌کم به هم نزدیک شده و گفتگوهای ما به چت کشید و یک زمان به خود آمده و دیدم که یک دل نه، صد دل عاشق او شده‌ام. روزی که او از من خواستگاری کرد فکر می‌کردم دنیا را به من داده و از اینکه او من را از بین آن همه دختر برای ازدواج و زندگی مشترک انتخاب کرده، بسیار شاد و خوشحال بودم. به حواشی فکر نمی‌کردم. به هیچ چیز فکر نمی‌کردم و فقط و فقط شکر گزار بودم که او من را انتخاب کرده است. حتی نگران نبودم که او از یک خانواده متمول و تاجر بوده و من از یک خانواده کارمند که همیشه از اواسط برج باید نگران گذران بقیهٔ روزهای پایانی ماه می‌بودیم…
«ما با هم ازدواج کردیم. حالا از مشکلات بگذریم که چگونه خانواده‌هایمان را راضی کردیم. من حس می‌کردم که از خوشحالی روی ابر‌ها راه می‌روم. کارم شده بود فخر فروشی به دیگران برای به دست آوردن او…
«رفتیم سر زندگی مشترک خود و چه زود فهمیدم که اشتباه کرده‌ام. هنوز به یک سال نرسیده [بود] که پشیمان شدم. او هیچ تغییری در روند برنامه خود نداشت. مثل زمان تجرد بیکار بود و با تکیه بر پول پدرش زندگی می‌چرخید. دائم در نت بود و همچنان دائم با دوستان زمان تجرد خود، اعم از دختر و پسر، چت می‌کرد.
«نمی‌توانستم به کسی چیزی بگویم. کم‌کم چشمم به روی واقعیت باز می‌شد. جنبه‌هایی از حقایق درونی او برایم روشن شده بود که در چت مشخص نبود و من هم هرگز به این زوایا فکر نمی‌کردم. وقتی بعد از ساعت‌ها چت با دیگران به اون گله می‌کردم جواب می‌شنیدم که «تو من را دیده بودی و می‌دانستی من این مدلی هستم».
«کماکان نسبت به کار‌هایش سکوت کرده بودم و سعی می‌کردم در فیس بوک همانی باشم که قبلا بودم؛ اما حقیقتا سخت بود… این برنامه‌ها ادامه داشت و دعواهای ما هم بالا گرفته بود تا یک روز که صفحه چت او باز بود و من [چت‌های او را دیدم]. از نوع چت‌هایی که بیمارگونه ذخیره هم شده بود و تماما چت‌های… بود، دیگر نتوانستم خودم را کنترل کنم و بعد از یک دعوای سخت به منزل پدرم رفتم…
«امروز من از او طلاق گرفته‌ام و با یک بچه پیش پدر و مادرم زندگی می‌کنم؛ و افسوس می‌خورم برگذشته‌ای که می‌توانست اینگونه نباشد و من خودم این آینده را برای خود رقم زدم. دوستی‌های مجازی عاقبت ندارد و ازدواج‌هایی که به دنبال این دوستی‌ها سر می‌گیرد ازدواج کور می‌باشد. باشد تا سرنوشت تلخ من درس عبرتی باشد برای دیگران.»

اینترنت، بهترین محیط برای انتخاب
طی سال‌های اخیر روند رو به افزایش ازدواج اینترنتی بین جوانان، تبدیل به یک مشکل برای بعضی خانواده‌های ایرانی شده است. نظرات متفاوتی در خصوص آشنایی‌ها و ازدواجهای اینترنتی در بین جوانان وجود دارد. بعضی، این مدل ازدواج را، یعنی ازدواج با اتکا به اینترنت و فضای مجازی را آسان‌ترین راه همسریابی می‌دانند.
مهسا ۲۶ ساله که از ۱۸ سالگی وبلاگ می‌نویسد و در محیط اینترنت فعالیت زیادی دارد و حضور خود در محیط نت را تفریحی می‌داند، دربارهٔ ازدواج‌های اینترنتی چنین می‌گوید: «من فکر می‌کنم هیچ کجا به اندازه این محیط نمی‌توانم با افراد مختلف سرو کله زده و در ‌‌نهایت از بین چند نفر بهترین را برای ازدواج انتخاب کنم.»

بروز شخصیت‌های پنهان افراد
عده‌ای نیز با نفی این نوع ازدواج، بر این باورند که در ازدواج‌های اینترنتی شخصیت دوم و سوم افراد بروز می‌کند. در این مدل، قبل از ازدواج لایه پنهان شخصیت دیده نمی‌شود و بعد از آن، شخصیت واقعی رو می‌شود که مشکلاتی را برای افراد در زندگی زناشویی به‌وجود می‌آورد.
سمیرا ۲۹ ساله که در فیسبوک با همسر خود آشنا شد، بدون ذره‌ای تردید این مدل ازدواج را نهی می‌کند: «این سبک ازدواج و آشنایی که متاسفانه تب‌اش در بین جوانان فراگیر شده، به هیچ وجه شیوه مناسبی نیست. زمانی متوجه شدم همسرم زمین تا آسمان با آنچه پشت دکمه‌های کیبورد نشان می‌داد تفاوت دارد، که بسیار دیر شده بود. زمانی خیلی از واقعیت‌ها را فهمیدم که دیگر دیر شده بود و به حدی به او وابسته شده بودم که دیگر نمی‌توانستم تصمیم درستی بگیرم.»
می‌توان گفت: ضرورت شناخت کامل طرفین از یکدیگر، پیش شرط ازدواج است و عدم حصول این اطلاعات از طریق اینترنت، از معایب ازدواج‌های اینترنتی محسوب می‌شود.

ازدواج‌های اینترنتی موفق
ازدواج‌های موفقی که ریشه در آشنایی اینترنتی دارد، معمولا توسط افرادی صورت گرفته است که از شخصیت‌های ثبات یافته و پخته‌تری برخوردار بوده‌اند؛ به این معنی که به طور تصادفی با هم در اینترنت آشنا شده‌اند و سایر مناسبات ازدواج را به صورت سنتی پیش برده‌اند، نه اینکه از این طریق آشنایی را ادامه داده و با هم ازدواج کرده باشند.
مورد بعدی مربوط است به یک زوج موفق که در محیط اینترنت آشنا شده و واسطه ازدواج خود را دوستان خود معرفی می‌کنند. این دو، یکی از زوجهای موفقی هستند که از ازدواج و آشنایی اینترنتی خود راضی‌اند.
آقای س. م با ۱۰ سال سابقه حضور در نت، به دلیل شغل و رشته تحصیلی خود روزانه ۱۵ ساعت در اینترنت فعالیت دارد: «اینترنت هم مانند سایر فضا‌ها (دانشگاه، محیط کار و…) بستری است برای آشنایی افراد. زمینهٔ این آشنایی‌ها می‌تواند یک رابطهٔ کاری، علمی یا زمینه‌های دیگری باشد. همانطور که در محیط کار دو همکار یکدیگر را می‌بینند و پس از بررسی و مطرح کردن با خانواده‌ها با یکدیگر ازدواج می‌کنند، این امر در اینترنت هم امکان پذیر است. در یک جمله: ازدواج اینترنتی هم مانند بقیهٔ ازدواج هاست، فقط نحوهٔ آشنایی اولیه در آن متفاوت است.»
لیلا که اخیرا در پی آشنایی در اینترنت با همسر خود ازدواج کرده است، از ازدواج خود راضی است. او در رشته کامپیو‌تر تحصیل کرده و ۵ سال سابقه حضور در اینترنت دارد. نظر لیلا را در خصوص ازدواج اینترنتی می‌پرسم و او جواب می‌دهد:
«من با اصطلاح «ازدواج اینترنتی» خیلی موافق نیستم. من بیشتر، از اصطلاح «آشنایی نتی» استفاده می‌کنم. از مدت‌ها قبل، جنس روابط در شبکه‌های اجتماعی کاملا متفاوت شده است. این روابط و فضا و اشخاص به سمت واقعی شدن پیش رفته‌اند. لذا دیگر آشنایی‌های نتی که منجر به ازدواج می‌شود مانند قبل که از فضاهای ناشناخته و نامطمئنی چون روم‌های یاهو آغاز می‌شد، نیست. از نظر من آشنایی‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی صورت می‌گیرد، مانند تمام آشنایی‌های دیگری است که در محیط‌هایی چون دانشگاه، محل کار، محافل خانوادگی و… صورت می‌گیرد. اما باید توجه داشت که فقط آشنایی از این طریق انجام گیرد و خانواده‌ها در‌‌ همان ابتدا در جریان قرار بگیرند تا باقی مراحل با مشارکت خانواده‌ها و به شکل سنتی ادامه پیدا کند. چرا که معتقدم با تمام تحولاتی که در شبکه‌های اجتماعی و روابط ایجاد شده است، این بستر نمی‌تواند زمینه مناسبی برای شناخت کافی از طرفین در امر مهمی چون ازدواج باشد.»
برام جالب بود که بدانم نظر خانواده لیلا دربارهٔ این مدل آشنایی چه بوده است: «آشنایی من و همسرم از طریق اینترنت بوده است و چون مواردی که به آن اشاره کردم کاملا رعایت شد، از این انتخاب راضی هستم. چرا که نحوه آشنایی در روند مراحل شناخت و خواستگاری و… تاثیری نداشت. خانواده هر دو طرف از نحوه اشنایی مطلع بودند و چون به دلایل و معیارهای این انتخاب آگاه بودند، مخالفتی نداشتند. البته این موافقت در‌‌ همان ابتدا هم نبود. بعد از جلسات آشنایی خانواده‌ها با هم، این موافقت اعلام شد.»

مدیریت و رعایت اصول و قواعد منطقی ازدواج
سیده فاطمه مطهری یکی از فعالین مجازی و صاحب «وبلاگ وادی» نظر خود را در خصوص ازدواج اینترنتی به این شکل بیان می‌کند:
«ازدواج اینترنتی اگر با رعایت همه اصول و قواعد ازدواج باشد مشکلی ندارد؛ یعنی مثل یک خواستگاری سنتی. فقط آشنایی اولیه دو نفر نت باشد و بعد به خانواده‌ها بسپارند و روال عادی ازدواج‌های سنتی پیش برود. مشکل بزرگ و بدی‌ که آشنایی‌های اینترنتی دارد این است که معمولا بعد از شناخت اولیه، به هر دلیل، این آشنایی را به خانواده‌ها منتقل نمی‌کنند و رابطه‌شان را در محیط نت ادامه می‌دهند و اکثرا بدون اینکه شناخت کافی از هم بدست آورده باشند، بینشان دلبستگی ایجاد می‌شود و فکر می‌کنند به این شکل همدیگر را بیشتر می‌شناسند و با خصوصیات هم آشنا می‌شوند.
«درصورتیکه اصلا اینطور نیست؛ چون در نت شخصیت آدم‌ها با شخصیت واقعیشان خیلی فرق دارد. آشنایی نتی می‌تواند مثل آشنایی داخل دانشگاه باشد، به این صورت که دو نفر با هم آشنا بشوند و موارد اولیه و اشتراکات اولیه را ببینند و بعد پیشنهاد ازدواج بدهند. مهم این است که بتوانند این رابطه را مدیریت کنند و قبل از هرگونه دلبستگی و کش دادن قضیه بین خودشان دو نفر، آن رابطه را به خانواده‌ها برسانند.»

ازدواج از پشت شیشه
صاحب وبلاگ «دودینگ هاوس» نظریه جالبی دربارهٔ ازدواج اینترنتی دارد. بخوانیم:
«ازدواج اینترنتی، ازدواج از پشت شیشه است. نه من تقصیر دارم و نه کسی دیگر. شیشه نمی‌گذارد من همه چیز را آنطور که هست ببینم. شیشه هر چه تمیز و پاک و پاکیزه باشد، باز هم نمی‌تواند آدم‌ها را دقیقا آنطور که هستند به من نشان دهد.
«اگر قرار است با کسی ازدواج کنیم، باید او را بی‌هیچ واسطه‌ای بشناسیم. یا دست‌کم واسطه‌ای بین ما باشد که ما را بشناسد و ما هم به او اطمینان داشته باشیم. اینترنت واسطه مطمئنی نیست، چون آدم‌ها می‌توانند خودشان را آنطور که نیستند جلوه بدهند و می‌توانند آنچه هستند را بپوشانند. البته آدم‌ها همیشه می‌توانند نیرنگ‌باز باشند و دورویی پیشه کنند و چیزی جز آنچه هستند نشان بدهند، اما این کار از پشت شیشه اینترنت بسیار راحت‌تر و آسان‌تر است. گاهی حتی این شیشه جادویی اینترنت، بی‌آنکه کسی بداند، آدم‌ها را مجبور به دروغ و دورویی می‌کند.
«ازدواج پیچیده‌ترین امر انسانی است. ازدواج اینترنتی، شاید آسان باشد، اما پیچیدگی آن را صدچندان می‌کند. اگر در حالت عادی باید حواسمان را جمع کنیم و انتخاب کنیم، در ازدواج اینترنتی باید هزار برابر بیشتر دقت کرد و وسواس به خرج داد.»

شناخت طرفین، خارج از اینترنت
آقای الف، صاحب وبلاگ «هیچ» دربارهٔ ازدواج اینترنتی معتقد است: «وبلاگ نویس، نت گرد، فعال اینترنتی و هر شخص دیگری که در نت فعالیت دارد، بالاخره انسان است؛ پس اول باید خود شخص را جدا از آن فضا و موضوع فعالیتش بشناسیم. محیط اینترنت امکان دروغ و ریا را برای آدم‌ها به سادگی فراهم می‌کند. بوده‌اند آقایانی که با آی‌دی‌های دخترانه و با نام یک دختر، با یک آقای دیگر چت کرده‌اند و یا برعکس؛ دخترانی که با آی دی پسرانه با یک دختر دیگر چت کرده‌اند.
«تقریبا همه ما اول که وارد اینترنت می‌شویم اسممان را عوض می‌کنیم و سعی می‌کنیم نگوییم که چه کسی هستیم و کجا هستیم و چند سالمان است. تا حدی‌اش را قبول دارم، باید باشد، خصوصا برا خانم‌ها؛ ولی از اینجا که شروع می‌شود معمولا به همین حدود خوب ختم نمی‌شود. این می‌تواند آدم‌ها را عوض کند. آدم‌ها در نت آن چیزی نیستند که می‌نویسند؛ بلکه آن چیزی را می‌نویسند که دوست دارند باشند. حالا دو نفری که در این فضا با هم آشنا می‌شوند، با چه خصوصیاتی از هم آشنا می‌شوند؟ همین نوشته‌ها و گفته‌ها که اگر واقعیت در آن کم نباشد، زیاد هم نیست.
و معمولا در سنین ابتدای جوانی آدم‌ها به آن پختگی لازم هم نرسیده‌اند که طرفشان را تحلیل کنند و به نتیجهٔ درستی برسند و به همین ظواهر استناد می‌کنند. به این‌ها شور و هیجان جوانی را هم اضافه کنید: اگر ازدواج باشد، به طلاق منجر می‌شود، اگر دوستی باشد، به دعوا و قهر و کدورت، اگر رابطه کاری باشد به جنگ و تهمت و افترا و… خلاصه درست و حسابی خرابش می‌کند.»
از ایشان می‌پرسم: یعنی از نظر شما هر ازدواجی در این محیط محکوم به شکست است؟
«نه! اشتباه نکنید. من فقط یک حالت را بررسی کردم. من به صورت تجربی دارم می‌بینیم آدم‌هایی که معیار‌هایشان درست است و به نظر مشورتی بزرگتر‌ها گوش می‌دهند، حتی اگر آشناییشان از نت باشد، ازدواج موفقی خواهند داشت.
من حداقل ۳-۴ مورد را در دوستان نزدیکم می‌شناسم که آشناییشان از طریق اینترنت بوده و الان بچه دار هم شده‌اند و دارند زندگی می‌کنند. مواردی را هم می‌شناسم که طلاق گرفته‌اند یا در شرف جدایی هستند. تازه این‌ها مواردی است که من در بین بچه‌مذهبی‌ها دیده‌ام؛ وگرنه در بین غیر مذهبی‌ها که چیزهای خطرناک‌تری هم اتفاق می‌افتد.»
می‌پرسم: یعنی بد‌تر از طلاق؟
«بسیار بد‌تر! کسی که ۱۰ تا دوست دختر یا دوست پسر در اینترنت داشته، وقتی یک ازدواج اشتباه بکند و پای‌بندی دینی و اخلاقی هم نداشته باشد، روابطش را با آنان ادامه می‌دهد.
«اما در کل ازدواج اگر با ملاک‌های درست باشد، معیار‌ها و زیر ساخت‌ها هم اصولی باشد، با مشورت بزرگ‌تر‌ها و نظارت آنان باشد، آسیب‌هایش خیلی خیلی کم می‌شود. در مورد فضای مجازی به خاطر آن آسیب‌ها و جعلیاتی که گفتم، این مراقبت‌ها و مشورت‌ها ضروری‌تر می‌شود.»

نتیجه‌گیری این گزارش به عهدهٔ خودتان. یادمان باشد: «اینترنت یک ابزار است و اگر از آن به شکل صحیح استفاده شود می‌تواند مانند هر ابزار دیگری مفید باشد.»