يلدا؛ ميراث ايراني براي مردم جهان

يلدا و جشن‌هايي که در اين شب برگزار مي‌شود، يک سنت باستاني است. ايرانيان باستان اين شب را شب تولد ايزد مهر «ميترا» مي‎‎پنداشتند، و به همين دليل اين شب را جشن مي‌گرفتند

تيترآنلاين -  يلدا از مهمترين جشن‌هاي ايران باستان بوده که هنوز با کيفيت و نگاه ويژه‌اي در آخرين روز تقويمي آذرماه تا سرآغاز اولين روز دي‌ماه توسط ايرانيان برگزار مي‌شود. از هزاران سال قبل تا کنون مردم سرزمين ايران طولاني‌ترين شب سال را بيدار مي‌مانند تا به تولد دوباره خورشيد را جشن بگيرند. گفته مي‌شود در اين روز آتش روشن مي‌کنند تا به ياري خورشيد که در اين روز نور کمتري دارد بروند.

به گزارش CHN شب يلدا يا شب چله بلندترين شب سال در نيم‌کره شمالي زمين است. اين شب به زمان غروب آفتاب از 30 آذر تا طلوع آفتاب در يک دي اطلاق مي‌شود، که برابر با 21 دسامبر يا 22 دسامبر است. اين روز در تابستان سال 1387 و به دستور شوراي عالي انقلاب فرهنگي در تقويم ساليانه ثبت شد و پس از آن نيز به فهرست ميراث معنوي کشور پيوست.

اين شب در نيم‌کره شمالي با انقلاب زمستاني مصادف است و به همين دليل از آن شب به بعد طول روز بيشتر و طول شب کوتاه‌تر مي‌شود. ايرانيان باستان با اين باور که فرداي شب يلدا با دميدن خورشيد، روزها بلندتر مي‎شوند و تابش نور ايزدي افزوني مي‌يابد، آخر پاييز و اول زمستان را شب زايش مهر يا زايش خورشيد مي‌خواندند و براي آن جشن بزرگي بر پا مي‌کردند.

«هوشنگ طالع»، پژوهشگر تاريخ و آئين‌هاي ايرانيان درباره چگونگي پيدايش يلدا به CHN مي‌گويد: «جشن‌هاي اصلي ايرانيان بر پايه دو گاه‌شمار مهم يعني اعتدال تابستاني و انقلاب زمستاني بوده است. نوروز و مهرگان بر اعتدال تابستاني و تيرگان و يلدا نيز بر پايه انقلاب زمستاني شکل گرفته‌اند.»

وي در ادامه مي‌گويد: «در دوره ساسانيان و با نام‌گذاري روزها و جشن گرفتن هر ماه بر اساس مطابقت روز و ماه، دو جشن تيرگان و مهرگان کم‌کم کمرنگ شدند، اما نوروز و يلدا همچنان پابرجا ماندند و با کيفيت ويژه‌اي برگزار مي‌شوند.

به گفته طالع، يلدا در شبي اتفاق مي‌افتد که خورشيد کمترين نور را دارد. وي احتمال مي‌دهد که جشن سده نيز در همين روز برگزار مي‌شده، زيرا در اين روز مردم علاوه بر کنار هم بودن با افروختن آتش به ياري خورشيد مي رفتند.

يلدا و جشن‌هايي که در اين شب برگزار مي‌شود، يک سنت باستاني است. ايرانيان باستان اين شب را شب تولد ايزد مهر «ميترا» مي‎‎پنداشتند، و به همين دليل اين شب را جشن مي‌گرفتند.

‌آن‌ها گرد آتش جمع مي‎شدند و شادمانه رقص و پايکوبي مي‌کردند. آن‌گاه خواني الوان مي‌گستردند و «ميزد» نثار مي‌کردند. «ميزد» نذري يا وليمه‎اي بود غير نوشيدني، مانند گوشت و نان و شيريني و حلوا، و در آيين‎هاي ايران باستان براي هر مراسم جشن و سرور آييني، خواني مي‌گستردند که بر آن افزون بر آلات و ادوات نيايش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و غيره، برآورده‎ها و فرآورده‎هاي خوردني فصل و خوراک‎هاي گوناگون، از جمله خوراک مقدس و آييني ويژه‌اي که آن را «ميزد» مي‌ناميدند، بر سفره جشن مي‌نهادند.

واژه «يلدا» واژه ايست برگرفته از زبان سرياني (که از لهجه‌هاي متداول زبان «آرامي» است) به معناي تولد. زبان «آرامي» يکي از زبان‌هاي رايج در منطقه خاورميانه بوده است. (برخي بر اين عقيده اند که اين واژه در زمان ساسانيان که خطوط الفبا از راست به چپ نوشته مي‌شده، وارد زبان پارسي شده است).

ايرانيان گاه شب يلدا را تا دميدن پرتو پگاه در دامنه کوه‌هاي البرز به انتظار باز زاييده‌ شدن خورشيد مي‌نشستند. برخي در مهرابه‌ها (نيايشگاه‌هاي پيروان آيين مهر) به نيايش مشغول مي‌شدند تا پيروزي مهر و شکست اهريمن را از خداوند طلب کنند و شب‌ هنگام دعايي به نام «ني يد» را مي‌خواندند که دعاي شکرانه نعمت بوده‌است.

روز پس از شب يلدا (يکم دي ماه) را "خورروز" (روز خورشيد) و دي‌گان مي‌خواندند و به استراحت مي‌پرداختند و تعطيل عمومي بود (خرمدينان، اين روز را خرم روز يا خره روز مي‌ناميدند). در اين روز کار دست مي‌کشيدند که نمي‌خواستند احياناً مرتکب بدي کردن شوند که ميترائيسم ارتکاب هر کار بد کوچک را در روز تولد خورشيد گناهي بسيار بزرگ مي‌شمرد.

اما آنچه پژوهشگران در تشابهات فرهنگي يلدا و مراسم اديان ديگر مورد توجه قرار دادند، مراسم يلدا و عيسي مسيح (ع) است. به گفته برخي پژوهشگران تولد عيسي (ع) به عمد در اين روز قرار داده شده است.

طالع دراين‌باره مي‌گويد: «گفته مي‌شود که يلدا شب تولد مهر شکست ناپذير است. اين اصطلاح بعدها توسط رومي‌ها براي رخدادهاي بزرگ و جاودانه تاريخي مورد استفاده قرار گرفت.»

به گفته طالع مهر از دوشيزه‌اي متولد شد و يکي از پيامبران ايرانيان بوده است. تولد او 200 سال قبل از عيسي (ع) بود. مادر مهر آناهيتا نام دارد که در ايران بناهايي هم به نام معبد آناهيتا ديده مي‌شود. بر اساس مستندات تاريخي تفکر مهري وارد روم باستان هم شده‌‌است و بعدها از آنجايي که روايت درستي از روز دقيق تولد مسيح (ع) دردست نبود، اين روز را به عنوان تولد او که به واقع شخصيت مهم تاريخ روم باستان محسوب مي‌شود قرار دادند.

البته امروز به دليل تغييرات تقويمي کمي تاريخ تولد مسيح (ع) با شب يلدا فاصله گرفته؛ که البته اين فاصله بيشتر از سه روز نيست.

طالع درباره تشابهات لباس‌هاي ايرانيان مهري و مسيحيان مي‌گويد: «گفته مي‌شود که شاهان ايراني لباس ارغواني مي‌پوشيدند و برگزار کنندگان آئين مهري نيز از همين لباس با کلاه مخصوصي استفاده مي‌کردند. امروز شاهد آن هستيم که شخيصت‌هاي مذهبي مسيحيان هم لباس‌هايي شبيه به لباس ايرانيان باستان مي‌پوشند.»

امروز شب يلدا با مهماني و ديد و بازديدهاي ويژه‌اي همراه است. مردم در اين شب انار و هندوانه مي‌خورند و خودشان را با خوردن تنقلات تا پاسي از صبح بيدارد نگه مي‌دارند. اين جشن همچنان بخشي از فرهنگ ويژه ايرانيان است.