جهش ژنتیکی ماهیان خزر به خاطر آلودگی؟

آبزیان به خاطر بعضی تحرکات کشور روسیه در دریای خزر، در دام تغییر ژنتیکی افتاده‌اند و شکل ظاهری آن‌ها به نگران‌کننده‌ای زشت شده است

آبزیان به خاطر بعضی تحرکات کشور روسیه در دریای خزر، در دام تغییر ژنتیکی افتاده‌اند و شکل ظاهری آن‌ها به نگران‌کننده‌ای زشت شده است. 

"آرمان" نوشت: افرادی این روزها تصاویری از نوعی ماهی در ایمیل‌ها و شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی دست به دست می‌چرخد، حاکی از تاثیر ژنتیک آلودگی بر ماهیان دریای خزر است.این تصاویر نگرانی‌هایی را ایجاد کرده چرا که افزایش میزان آلودگی‌های محیطی دریای خزر بارها به صورت زنگ هشدار شنیده شده و هم نگرانی‌هایی را در بین مسئولین ایجاد کرده و هم به طور مستقیم روی صید ماهی در این بخش از کشور تاثیر گذاشته است. اما هنوز هیچ آمار رسمی درخصوص این که میزان این آلودگی‌ها به حدی رسیده که قابلیت ایجاد تغییر ژنتیکی روی آبزیان دارد، منتشر نشده است. گروهی از کارشناسان به آرمان می‌گویند که از همین زاویه، وضع دریای خزر نگران کننده است و پایش‌هایی هم حتی در این رابطه انجام شده است اما گروهی دیگر معتقدند که میزان این آلودگی‌ها اگرچه زیاد است اما منبع آن بیشتر نفتی است تا فعالیت‌های غیرقابل انتشار کشور روسیه.

وقتی ماهی‌ها زشت می‌شوند

در ایمیل به عکس‌هایی اشاره و تاکید شده است که ماهی‌ها به خاطر بعضی تحرکات کشور روسیه در دریای خزر در دام تغییر ژنتیکی افتاده‌اند و شکل ظاهری آن‌ها به قدری زشت شده که همین موضوع می‌تواند نگران‌کننده باشد.

بنابراین سوال اصلی اینجاست که آیا آلودگی‌های آبی می‌تواند منشا بروز تغییرات ژنتیکی در آبزیان باشد. مونا جواهری، دانشجوی کارشناسی ارشد ژنتیک مولکولی در این باره به آرمان توضیح می‌دهد که با توجه به میزان بالای آلودگی‌های آبی دریای خزر، می‌توان احتمال داد که ماهی‌ها و دیگر آبزیان این دریا با تغییر ژنتیکی مواجه شوند: «دریای خزر سطح بالایی از آلودگی را در خود دارد که بخش عمده‌ای از آنها از آلاینده‌های نفتی و بخش دیگر مربوط به آلودگی‌هایی است که توسط مردم به وجود می‌آید.

می‌توان توقع داشت که در میان این آلاینده‌ها مواد جهش‌زا وجود داشته باشد و آبزیان این دریا را دچار تغییر یا حتی جهش ژنتیکی کند.» او به عنوان نمونه به آزبست و بنزن اشاره کرده و می‌گوید که این دو ماده با این که حتی در هوای شهرهایی چون تهران نیز به وفور یافت می‌شوند، اما در حجم بالا و در مدت زمان طولانی می‌توانند باعث ایجاد جهش ژنتیکی شوند، بنابراین پیش‌بینی بروز چنین اتفاقی در محیط دریایی چون دریای خزر که با انواع آلاینده‌ها در تماس است دور از ذهن نیست.

این کارشناس ژنتیک تاکید می‌کند که انسان‌ها و دیگر موجودات حیات وحش در برابر عوامل جهش‌زا با دو سیستم مختلف برخورد می‌کنند: «معمولا در انسان، بیشتر جهش‌های ژنتیکی به بیماری‌ها و سرطان‌های مختلف ختم می‌شود، اما در دیگر جانداران می‌توان جهش ژنتیکی را در شکل و ظاهر، وضع تولید مثل، تغییر در زمان‌های جفت‌گیری و... دید که همه این عوامل حتی می‌توانند به انقراض آن گونه بینجامند.»

جواهری معتقد است که تغییر ژنتیکی در اکوسیستمی مثل دریای خزر حتی ممکن است باعث شود که ماهی‌ها نتوانند در زیستگاه خود دوام بیاورند و یا تولید مثل کنند: «هر جاندار زیستگاه، غذا و سیستم زادآوری مخصوص به خود را دارد بنابراین گاهی این جهش‌های ژنتیکی می‌تواند باعث شود که به عنوان مثال تخم ماهی‌ها به بچه بدل نشود یا در زمان تولید مثل این آبزی تغییری به وجود بیاید که دیگر به زادآوری آن منتهی نشود!»

به گفته او در میان مواد جهش‌زا، مواد رادیو اکتیو شدت بیشتری در ایجاد جهش‌های ژنتیکی دارند و می‌توانند تغییرات گسترده‌ای را در ظاهر جانوران ایجاد کنند: «این موضوع در تحقیقاتی که بعد از حادثه چرنوبیل روی جانداران آن محدوده انجام شده به اثبات رسیده است.»

پای روسیه در میان است

کنار هم قراردادن نتایج تحقیقات سال 2000 بانک جهانی و تحقیقاتی که به تازگی پژوهشکده اکولوژی دریای خزر انجام داده نشان می‌دهد که روسیه اصلی‌ترین کشور در آلوده کردن دریای خزر است. رئیس این پژوهشکده کمتر از یک هفته پیش اعلام کرد که «منشأ و عامل 95 درصد آلودگی‌های دریای خزر، کشورهای شمال و شمال غرب آن مانند روسیه، قزاقستان و جمهوری آذربایجان است.»

رضا پورغلام آلودگی‌های غیربیولوژیک را یکی از عوامل آلودگی دریای خزر عنوان کرده و انگشت اتهام را به سمت نفت دراز کرده است:« آلودگی‌های نفتی در راس این نوع آلودگی‌ها قرار دارد، حدود 14 نوع از مشتقات نفتی سرطان‌زاست.

در سال‌های اخیر آلودگی‌های نفتی در سواحل مشاهده شده اما خوشبختانه بیش از حد استاندارد نبوده است به غیر از زمانی که به صورت لکه‌های بزرگ نفتی ازسمت جمهوری آذربایجان به سمت سواحل گیلان و انزلی حرکت می‌کنند که باعث تخریب سواحل و ایجاد عوارض زیست محیطی می‌شوند.»

با این وجود نکته غم انگیز ماجرا آنجاست که همان طور که پور غلام نیز تایید کرده، گردش طبیعی آب در دریای خزر به گونه‌ای است که تمام آلودگی‌هایی که حتی در کشورهای دیگر تولید می‌شود به سمت سواحل ایران می‌آیند و عملا ایران چوب برداشت نفت و دیگر فعالیت‌های کشورهای حوزه دریای خزر در زمینه دستیابی به انرژی را می‌خورد!

این در حالی است که گزارش بانک جهانی که در سال 2000 منتشر شده روسیه را به عنوان تولید کننده 80 درصد از آلودگی‌های آبی دریای خزر معرفی می‌کند اما به جز آلودگی‌های نفتی منتشر شده از سوی این کشور، پای آلودگی‌های هسته‌ای را نیز به میان می‌کشد.

بر اساس این گزارش:«عمده‌ترین دلیل آلودگی هسته‌ای خزر، نیروگاهی هسته‌ای در قزاقستان است که در نزدیکی این دریا قرار دارد. تشعشعات مواد هسته‌ای تأثیرات مخرب زیادی روی ماهیان و سایر موجودات زنده در دریای خزر داشته است.»

سوال اما اینجاست که در برابر این همه آلودگی آیا ایران واکنشی به کشورهای همسایه نشان داده است؟ مهدی کامیاب، رئیس قسمت محیط زیست دفتر برنامه عمران سازمان ملل متحد یکی دیگر از کارشناسان پاسخگو به آرمان است که می‌گوید در این زمینه پروژه‌ای با حضور کشورهای همسایه خزر در سال‌های گذشته انجام و دو سال پیش پایان یافته است اما از نتایج آن اطلاعی ندارد. او می‌گوید مهم‌ترین نتیجه‌ای که این نوع پایش‌ها دارد، ایجاد کنوانسیون‌هایی برای ایجاد مقرراتی تازه در زمینه رعایت اصول محیط زیستی است و حال باید دید که ایران در این زمینه چقدر فعال بوده است.