مخترعان برای اینکه از امتیازات مادی و معنوی محصول فکر خود استفاده کنند باید اقداماتی انجام دهند که مهم‌ترین آنها ثبت نوآوری است. کشورهای مختلف برای حمایت از مخترعان و مبتکران و تشویق آنان به ساخت محصولات و ایجاد فرایند‌های جدید مبادرت به حمایت از اختراعات و ابتکارات می‌پردازند. این حمایت‌ها تحت عنوان کلی حق اختراع قرار می‌گیرند.
در گفت‌وگو با کارشناسان قصد داریم به بررسی مفهوم حق اختراع و نحوه بهره‌برداری از مزایای آن در حقوق ایران بپردازیم.

شرایط اولیه برای ثبت اختراع
قبل از هر چیز باید پرسید که یک نوآوری برای اینکه به عنوان اختراع ثبت شود باید چه شرایطی داشته باشد؟ یک وکیل دادگستری و کارشناس حقوق مالکیت فکری در این خصوص به «حمایت» می‌گوید: براساس ماده 2 قانون ثبت اختراعات، طرح‌هاي صنعتي و علائم تجاري مصوب 3/11/1386 مجلس شوراي اسلامي، اختراعي قابل ثبت است كه داراي سه ويژگي باشد: 1- جديد باشد؛ يعني در فن يا صنعت قبلي وجود نداشته باشد2- داراي گام ابتكاري باشد؛ اين شرط متضمن اين معنا است كه اختراع ادعايي براي اشخاص داراي مهارت عادي در آن رشته و فن بديهي و آشكار نباشد و در حقيقت اختراع ادعا شده آن صنعت را يك گام، هر چند گام كوچك به جلو برده باشد 3- داراي كاربرد صنعتي باشد يعني اختراع در رشته‌اي از صنعت قابل ساخت يا استفاده باشد. فاطمه‌سادات مهاجری ایروانی اضافه می‌کند: البته قانونگذار تصريح دارد كه مراد از صنعت معناي گسترده آن است و شامل مواردي نظير صنايع دستي، كشاورزي، ماهيگيري و خدمات نيز می‌شود. 

وی تاکید می‌کند که اختراع اگر ثبت نشود مخترع از آن هيچ بهره‌اي نخواهد برد و شرط حمايت از مخترع، انجام تشريفات ثبت به طور كامل است. وقتي اختراع ثبت شد حقوق ناشي از آن منحصرا به مخترع تعلق دارد. اين حقوق از حيث مادي، بهره‌برداري انحصاري از اختراع توسط مخترع است كه شامل ساخت، صادرات، واردات، عرضه براي فروش، ذخيره و استفاده از فرآورده ناشي از اختراع است و چنانچه اختراع، فرآيند باشد استفاده انحصاري از اختراع متعلق به مخترع است و همين‌طور همه مواردي كه در خصوص كالاهايي كه مستقيما از طريق فرايند اختراعي به‌دست مي‌آيد، متعلق به مخترع است.

امتیازات معنوی مخترع
ثبت اختراع دو دسته از حقوق مادی و معنوی را برای مخترع قابل حمایت می‌کند. ایروانی توضیح می‌دهد: حقوق انحصاري مخترع به مدت 20 سال از زمان تسليم اظهارنامه ثبت اختراع مورد حمایت است. همان طور كه مي‌دانيم حمايت از مخترع به منظور تشويق مبتكران و مخترعان است تا با بازگشت سرمايه‌هاي مادي هزينه‌شده براي توليد اختراع و انگيزه تحقیق و پژوهش و ابتكار بعدي فراهم شود. در مقابل اين حمايت و اعطاي حقوق انحصاري بهره‌برداري از اختراع، جامعه را از دانش ابتكاري خود بهره‌مند سازد؛ بنابراین در هنگام تقديم اظهارنامه ثبت اختراع، مخترع موظف است جزييات اختراع خود را در اظهارنامه درج و حداقل يك روش اجرايي براي توليد اختراع را بازگو كند به نحوي كه توصيف و شرح اختراع وي براي شخص داراي مهارت عادي در فن مربوط واضح و كامل باشد. به اين ترتيب مخترعان و مبتكران ديگر مي‌توانند با مراجعه به بايگاني اداره ثبت اختراع از خلق اختراع مزبور و دانش فني ساخت آن آگاه شوند. به این ترتيب از اختراع كارهاي تكراري خودداري مي‌شود و ساير مخترعين انرژي خود را براي خلق ابتكارات و اختراعات جديد به كار مي‌بندند. 

این وکیل دادگستری به نحوه استفاده جامعه از اختراعات اشاره می‌کند و می‌گوید: در برخي نظام‌هاي حقوقي مخترع موظف است اختراع خود را شخصا يا توسط ديگري در طي مدت معيني مثلا 5 سال از تاريخ ثبت توليد و به جامعه ارائه كند و در صورتی که در مدت مزبور از اختراع استفاده نكند موجبات صدور مجوز اجباري فراهم مي‌شود. 

وی در مورد قابلیت انتقال حقوق مخترع به دیگران توضیح می‌دهد: حقوق ناشي از اختراع ثبت شده هم به نحو ارادي قابل انتقال است مانند انعقاد قرارداد ليسانس يا واگذاري كامل و هم به نحو غيرارادي كه در صورت فوت مخترع يا مالك، حقوق وي به ورثه او منتقل مي‌شود. بديهي است مدت حمايت از اختراع پس از انتقال ارادي يا قهري تابع مدت باقي‌مانده از اصل اختراع قبل از انتقال است و در هر حال حداكثر 20 سال از تاريخ ثبت و تقديم اظهارنامه است. 

ایروانی یکی از حقوق ديگري را که به دارندگان مالكيت فكري از جمله مخترعان تعلق مي‌گيرد، حق معنوي عنوان می‌کند و در توضیح این حق می‌گوید: حق معنوي يعني حق صاحب اثر بر نام اثر و تغيير آن است. در خصوص اختراع، حتي رضايت و خواست مخترع نيز نمي‌تواند موجب سلب يا انتقال اين حق از مخترع به افراد ثالث باشد. به عبارت ديگر، حق معنوي مخترع الي‌الابد متعلق به مخترع است و قابل انتقال و واگذاري هم نيست.

چالش‌های پیش‌روی مخترعان
قواعد حقوق مالکیت فکری برای حمایت از مخترعان به‌وجود آمده‌اند، با وجود این قوانین، باز هم مشکلات آنان به طور کام از بین نرفته است. یک وکیل دادگستری در این خصوص به حمایت می‌گوید: مخترعان ایرانی عموما در حوزه حقوقی با مشکلات مربوط به عدم آگاهی و تسلط به حقوقشان روبه‌رو هستند. آنها اطلاع دقيق از قوانين و مقررات حقوق مالكيت فكري ندارند که این امر موجب از دست رفتن حقوق‌شان مي‌شود. مثلا مخترعان تصور مي‌كنند اگر اختراع خود را ابتدا افشا كنند (مثلا در نمايشگاه‌هاي صنعتي ارائه كنند يا در مقاله‌اي علمي درج كنند يا در مصاحبه با مطبوعات و راديو تلويزيون افشا كنند) بعدا مي‌توانند آن را ثبت كنند و از حقوق اختراع ثبت‌شده بهرمند شوند اين در حالي است كه افشای اختراع حتي توسط خود مخترع موجب سلب صفت جديد بودن مي‌شود و بنابراین اختراع آنان قابليت ثبت خود را از دست مي‌دهد و وارد حوزه عمومي مي‌شود.
محمد الهی تاکید می‌کند: البته قانونگذار ايراني در ماده 4 قانون مهلت ارفاقي 6 ماه را تعيين كرده است اما پس از اين مدت هر چند مخترع، شخصی که آن را اعلام کرده شناخته مي‌شود ولي قابليت ثبت اختراع زائل مي‌شود. 

وی در ادامه به فرایند تجاری‌سازی اختراعات اشاره می‌کند و می‌گوید: تجاري‌سازي اختراعات موضوع بسيار مهم و تاثيرگذاري در توسعه اقتصادي همه كشورهاست كه معمولا دولت‌ها با در اختيار قراردادن تسهيلاتي مخترعان و صنعتگران را براي توليد و عرضه اختراع خود تشويق مي‌كند. در كشور ما هم سازمان‌هاي ذي‌ربطي وجود دارند كه چنين امكاناتي را در اختيار مخترعان قرار مي‌دهند مانند وام‌هاي درازمدت با بهره كم که می‌تواند بخشی از مشکلات مخترع را برطرف کند.

اعتراض به تقاضای ثبت اختراع
این کارشناس حقوقی در مورد تامین حقوق سایر افراد در برابر ادعای ثبت اختراع توضیح می‌دهد: در صورت نقض حق اختراع در قانون ايران هم ضمانت اجراهاي مدني و حقوقي و هم ضمانت اجراهاي كيفري پيش‌بيني شده است و بر این اساس با مراجعه به دادگاه صلاحيتدار مي‌توان از ادامه امر نقض حق اختراع جلوگيري و خسارات وارده را مطالبه كرد. قانون ثبت اختراعات مصوب 86، دادگستري تهران را ملزم كرده است كه شعب خاصي را براي رسيدگي به اين اختلافات تعيين كند كه اکنون اين الزام تحقق خارجي يافته است و خوشبختانه قضات فاضل و دقيقي هم در حوزه حقوقي و هم كيفري به اين گونه دعاوي رسيدگي مي‌كنند. 

الهی در مورد ساز‌وکار اعتراض به ثبت می‌گوید: اختراعات با استفاده از میراث مشترک تمدنی بشر صورت می‌گیرد و با محدودیت‌های علمی و تکنولوژیکی زمان همراه است. ممکن است همزمان دو نفر در دو نقطه شهر بر روی یک ایده مشترک مشغول کار و تحقیق باشند؛ در این صورت اقدام یکی از آنها برای ثبت اختراع ممکن است با اعتراض دیگری روبه‌رو شود. بر اساس ماده 59 آیین‌نامه اجرایی ثبت اختراعات هر شخصي كه نسبت به تقاضاي ثبت اختراع اعتراض داشته باشد بايد اعتراض خود را در دو نسخه به مرجع ثبت تسليم کند. پس از ثبت اعتراض‌نامه، نسخه دوم آن با قيد تاريخ و شماره وصول به معترض مسترد می‌شود. اعتراض‌نامه بايد همراه با دلايل و مدارك استنادي و رسيد مربوط به پرداخت هزينه رسيدگي به اعتراض باشد. چنانچه پس از بررسي اعتراض‌نامه و مدارك استنادي، تكميل مدارك منضم به اعتراض‌نامه ضرورت داشته باشد، مرجع ثبت با تعيين موارد، كتبا از متقاضي مي‌خواهد كه ظرف 30 روز از تاريخ ابلاغ برای رفع نقص اقدام کند در غير اين صورت، اعتراض‌نامه كان لم يكن تلقي خواهد شد. مهلت مندرج در اين ماده براي اشخاص مقيم خارج از كشور 60 روز است. 

این وکیل دادگستری در ادامه اعتراض مبنی بر ادعای حق مالکیت ثبت اختراع را یکی از اعتراضات رایج عنوان می‌کند و می‌گوید: اگر کسی به تقاضای ثبت اختراعی اعتراض کند و ادعا کند که مالک آن اختراع است باید بر اساس ماده 60 آیین‌نامه اجرایی ثبت اختراعات عمل کند. 

در صورتي كه اختراع قبلا به نام او ثبت نشده باشد، بايد همزمان با اعتراض، براي اختراع خود تقاضاي ثبت کند و حق ثبت اظهارنامه و حق ثبت اختراع و تمام مخارج مربوط به آن را بپردازد. مرجع ثبت موظف است ظرف 10 روز از تاريخ وصول اعتراض نسخه‌اي از اعتراض‌نامه را به متقاضي ثبت ابلاغ کند. متقاضي مكلف است از تاريخ ابلاغ اعتراض‌نامه پاسخ مكتوب خود را ظرف 20 روز نسبت به اعتراض وارده به مرجع ثبت تسليم کند. پاسخ ندادن متقاضي به ابلاغ در مهلت مقرر به منزله تمكين وي خواهد بود. در صورت عدم تمكين متقاضي، مرجع ثبت مراتب را ظرف 10 روز به معترض ابلاغ می‌کند و وي از اين تاريخ 20 روز مهلت دارد كه اعتراض خود را از طريق مرجع ثبت تسليم كميسيون موضوع ماده 170 آیین‌نامه اجرایی ثبت اختراعات کند.