قرارداد ترکمنچای ایرانیان را به تفکر و نوشتن کتاب سوق داد

مکتوبات روشنگری که پس از قراردادهایی مانند ترکمنچای انتشار یافتند، سرآغاز وقوع انقلاب مشروطه شدند اما بی‌توجهی به این دستاوردهای تاریخی، ایران را بار دیگر در دام کودتای 3 اسفندماه 1299 گرفتار کرد

پنجشنبه (3 اسفندماه) برابر با 21 فوریه سالروز دو رویداد بزرگ تاریخی قرارداد ترکمنچای و کودتای رضاخان در سال 1299 هجری خورشیدی است. ناصر تکمیل‌همایون، استاد تاریخ می‌گوید: مکتوبات روشنگری که پس از قراردادهایی مانند ترکمنچای انتشار یافتند، سرآغاز وقوع انقلاب مشروطه شدند اما بی‌توجهی به این دستاوردهای تاریخی، ایران را بار دیگر در دام کودتای 3 اسفندماه 1299 گرفتار کرد.

به گزارش ایبنا، سوم اسفندماه برابر با (21 فوریه) سالروز دو رویداد بزرگ تاریخی معاصر در ایران است. نخست یک‌صد و هشتاد و پنجمین سالروز معاهده ترکمنچای میان ایران و روسیه و دیگری کودتای سوم اسفندماه 1299 از سوی رضاخان که 92 سال از آن می‌گذرد.

قرارداد ترکمنچای که پس از پایان جنگ ایران و روسیه در قفقاز جنوبی و آذربایجان، بین روسیه و ایران امضا شد مانند دیگر قراردادهای دوران قاجار، از گلستان گرفته تا دارسی، آخال، رویترز و دیگر امتیازدهی‌های این حکومت به استعمارگران زمان، هرچند تلخ و دور از منافع ایرانیان بود اما نقش مهمی در رخدادهای آینده ایران داشت.

اتفاق‌هایی مانند ترکمنچای به ایرانیان و به‌ویژه افرادی چون عباس‌میرزا، ولیعهد فتحعلی‌شاه، قائم‌مقام فراهانی، امیرکبیر و دیگر روشنفکران آن دوره می‌آموزاند برای نجات دادن ایران از اوضاع نا‌بسامان، علاوه بر ارتشی منظم و قوی، باید آگاهی و قدرت درک مسایل در میان ایرانیان را بالا برد و آن‌ها را با اندیشه‌های جدید آشنا کرد. بررسی این مساله و تاثیر آن در اتفاق‌های آینده ایران، شاید شاه‌کلیدی برای یافتن ارتباط رویدادهای پس از آن تا انقلاب مشروطه و دوباره افتادن در دام استبداد باشد.

آن‌چه در بالا گفته شد، بخشی از سخنان دکتر ناصر تکمیل‌همایون، تاریخدان و جامعه‌شناس بود که در گفت‌وگو با «ایبنا» به‌مناسبت سالروز قرارداد ترکمنچای و کودتای رضاخان بیان کرد.

تکمیل‌همایون درباره مساله ترکمنچای و چرایی آن اظهار کرد: ایرانیان در دوره قاجار به دو دلیل عمده، نخست استبداد در ایران و دیگری استعمار روسیه و انگلیس به مخالفت و اعتراض دست می‌زنند. به‌ویژه ورود روسیه به شمال‌غرب ایران که به‌دلیل ضعف حکومت مرکزی وارد منطقه آذربایجان و تحریک مردم و مبارزه آن‌ها با متجاوزان روس، بدون داشتن قوای نظامی متمرکز و قوی باعث شد تا در نهایت ایران مجبور به امضای قرارداد ترکمنچای شود.

وی در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان ترکمنچای را نقطه آغازی برای انقلاب مشروطه و در ادامه آن دانست؟ گفت: چنین قراردادهایی اثر بزرگی بر مردم و به‌ویژه افرادی مانند عباس‌میرزا گذاشت تا به بررسی نقاط ضعف و دلیل بدبختی ایرانیان بپردازند و این مساله به دغدغه دایمی در کتاب‌ها، رساله‌ها و به‌ویژه سفرنامه‌های ایرانی و خارجی تبدیل شد. شاید بتوان همین سیر تاریخی را دنبال کرد و به واقعه مهمی مانند مشروطه رسید که پس از آن نیز به‌دلیل تکرار اشتباهات از سوی دولتمردان ایرانی بار دیگر در بند کودتای سوم اسفندماه 1299 گرفتار شوند.

این استاد جامعه‌شناس درباره تاثیر کتاب‌های موجود آن دوران بر روشنگری در جامعه ایران، بیان کرد: کتاب‌های دوره قاجار تا پیش از مظفرالدین‌شاه را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد. نخست کتاب‌های درباری مانند «ناسخ‌التواریخ» و «روضه‌الصفا» بودند که به‌دستور پادشاه نوشته می‌شدند. دسته دیگر کتاب‌های روشنگرانه‌ای بود که ظهور آن‌ها را می‌توان به آغاز روشنگری و بحث مشروطه‌خواهی در ایران نسبت داد.

تکمیل‌همایون درباره کتاب‌های متفاوت با روند دربار گفت: «حقایق‌الخبار ناصری» نوشته میرزا محمدجعفرخان حقایق‌نگار خورموجی از نخستین کتاب‌هایی بود که شاه قاجار آن را نپذیرفت و باعث گریز این نویسنده به کربلا شد. چنین کتاب‌ها و رساله‌هایی از این دوره به‌بعد بسیار نوشته می‌شوند. رساله‌های این دوره کتابچه‌های کوچکی درباره مساله مشروطه، دموکراسی، حکومت قانون، اقتصاد نوین و مانند این‌ها را شامل می‌شد و رهاورد آشنایی ایرانیان با دیگر نقاط دنیا به‌دلیل سفر، کتاب‌های جدید اروپاییان و ترجمه آن‌ها بود.

این تاریخدان بیان کرد: کتاب‌هایی مانند «سیاحت‌نامه ابراهیم‌بیگ» و بسیاری سفرنامه‌های خارجیان پیش از دوران قاجار تا آن زمان چون «سرگذشت حاجی‌بابای اصفهانی»، سفرنامه‌های ایرانیان به کربلا، نجف، عثمانی، بمبئی، دهلی و کشورهای اروپایی مانند فرانسه و انگلیس، همچنین تاسیس دارالفنون و پس از آن تاسیس مدرسه علوم سیاسی از سوی مشیرالدوله، مسایل بسیار مهم و تاثیرگذار در این دوران به‌شمار می‌رفتند.

تکمیل‌همایون با اشاره به وقوع مشروطه پس از این دوران روشنگری افزود: مشروطه زاییده بیداری ایرانیان پس از قراردادهایی چون گلستان، ترکمنچای و دارسی بود و آن‌ها را به فکر فرو برد اما همان‌طور که تاریخ‌نگارانی مانند ملک‌الشعرای بهار، محمدعلی همایون کاتوزیان، حسین مکی و یرواند آبراهامیان ثبت کرده‌اند، با کودتای 3 اسفند 1299، بیشتر دستاوردهای مشروطه کنار زده شد و ایران بار دیگر در دام استبدادی دیگر گرفتار آمد.