تيترآنلاين - آشنایی با مفهوم قتل شبه عمد

قتل عمل مجرمانه‌ای است که زندگی و حق حیات را از انسانی سلب می‌کند؛ به همین دلیل قانونگذار، مجازات سنگینی برای این عمل در نظر گرفته است

قتل عمل مجرمانه‌ای است که زندگی و حق حیات را از انسانی سلب می‌کند؛ به همین دلیل قانونگذار، مجازات سنگینی برای این عمل در نظر گرفته است.
این بسته حقوقی که در گفت‌و‌گو با علیرضا درویش حقوقدان و مدرس دانشگاه تهیه شده است، نقشه راهی است برای آشنایی با عنوان مجرمانه قتل و نحوه شکایت از قاتل.

3گانه‌های قتل در قانون
در قانون مجازات اسلامی جدید، انواع قتل بر اساس رکن روانی جرم تقسیم بندی شده است؛ در این تقسیم‌بندی جنایت‌های عمدی یا قتل عمد، جنایت‌های شبه عمد یا همان قتل شبه‌عمد و جنایت‌های خطای محض یا قتل خطای‌محض جای می‌گیرد. اما در تقسیم بندی قانون قدیم، مصوب سال 70، انواع قتل به قتل در حکم عمد، قتل در حکم شبه عمد و قتل در حکم خطای محض دسته‌بندی می‌شد اما در قانون جدید دیگر حکم نداریم و جنایت بر اساس رکن روانی تقسیم می‌شود.

قتل عمد چیست؟
خوب است بدانید که در ماده 288 قانون جدید، در قتل از نوع عمدی، برای اینکه این عمل را به شخص معینی منتسب کنیم، به سوء نیت‌عام و خاص نیاز داریم که در قالب رکن معنوی قابلیت تعریف دارد؛ به این معنا که قتلی را که فردی مرتکب شده است باید با فعل و انفعالات ذهنی همراه بوده باشد. مثلا اگر فردی از کنار شخصی در خیابان بگذرد و ناخودآگاه با دستش ضربه‌ای به او وارد کند که باعث فوتش شود، با توجه به اینکه این عمل غیرارادی بوده است، او مرتکب جرم قتل عمد نشده است؛ اما اگر فردی با ذهنیت قبلی، با رفتاری فیزیکی همراه با اراده و علم، ضربه‌ای به کسی وارد کند که منجر به مرگ او شود و به نتیجه کاری که کرده است آگاه باشد، این عمل به طور قطع « قتل عمد» است. بنابراین در تعریف قتل عمد می‌توان گفت: رفتاری فیزیکی است که با اراده و علم و آگاهی از نتیجه همراه باشد و به سلب حیات قربانی منجر شود. در مورد سوء نیت عام و خاص هم باید گفت: «سوء نیت عام» به این معناست که فردی عملی فیزیکی را با اراده کامل و آگاهی نسبت به شخص معینی صورت دهد؛ همچنین زمانی که شخصی قصد این را دارد که با ضربه‌ای که به شخص دیگری وارد می‌کند، او را به قتل برساند، هدفش این باشد و این نتیجه را بخواهد، به آن «سوءنیت خاص» گفته می‌شود. ماده 288قانون جدید بندهای مختلفی دارد که شرایط قتل عمد را بیان کرده‌ است. برای مثال در بند الف این ماده آمده است: «هرگاه مرتکب با انجام کاری قصد ایراد جنایت بر فرد یا افرادی معین یا غیر معین از یک جمع را داشته باشد و در عمل نیز جنایت مقصود حاصل شود، خواه کار ارتکابی نوعا موجب وقوع آن جنایت شود، خواه نشود، قتل عمد است».

با قتل شبه عمد آشنا شوید
اگر می‌خواهید با تعریف قتل شبه عمد نیز در قانون مجازات اسلامی جدید آشنا شوید و براساس آن برای گرفتن حق یا انتقام از قاتل اقدام کنید، باید بدانید که در ماده289 قانون مجازات اسلامی جدید، به قتل شبه عمد اشاره شده است. طبق تعریف این ماده « اگر مرتکب نسبت به مجنی‌علیه قصد رفتاری را داشته باشد که کشنده نیست و قصد جنایت واقع شده را نیز نداشته باشد، موضوع از موارد تعریف جنایات شبه عمد است». اما در این میان باید به یک نکته توجه شود، درست است که قصد کشتن وجود ندارد و عملی هم که صورت گرفته، کشنده نبوده است؛ اما به طوراتفاقی موجب جنایت شده است. برای این نوع قتل می‌توان اقدام والدین برای تنبیه نامتعارف فرزند را که به قتل او منجرمی شود، مثال زد. در این عمل والدین قصد کشتن فرزندشان را ندارند اما با تنبیه نادرست خود، اتفاقی باعث مرگ او می‌شوند. همچنین پزشکی که به معالجه بیماری مشغول است؛ اما در این بین عملی کند که باعث مرگ بیمار می‌شود، نیز مرتکب قتل شبه عمد شده است.

مصادیق قتل شبه عمد در قانون جدید
در بسط موارد قتل شبه عمد در ماده 300 قانون جدید مجازات اسلامی 6بند آورده شده است. اولین بند مربوط به «شی» است. این مورد برای افرادی که خطای دید دارند و اشیا را از انسان تشخیص نمی‌دهند، کاربرد دارد. برای مثال، فردی که فکر می‌کند یک شی مانند مجسمه را از بین برده، اما در اصل انسانی را کشته است، مرتکب قتل شبه عمد شده است. دومین بند، مربوط به «حیوان» است. این مورد هم برای کسی صدق می‌کند که به جای حیوان، انسانی را از بین ببرد. مثلا، شکارچی که در جنگل آهویی را می‌بیند و به قصد شکار او شلیک می‌کند، اما گلوله به انسانی می‌خورد و باعث مرگش می‌شود، مرتکب قتل شبه عمد شده است. بند سوم این است که مرتکب جنایت،کسی را که جرم حدی مستوجب سلب حیات کرده‌است، به قتل برساند. این مورد به این معناست که فردی با یک آلت قتاله (وسیله‌ای که می‌شود با آن کسی را به قتل رساند) به گمان اینکه طرف مقابل یا مقتول جرمی مرتکب شده که مجازات آن اعدام است، به قصد کشتن به او حمله کند، و او را بکشد، این قتل نیز شبه‌عمد است. در بند چهارم آمده است اگر مرتکب جنایت، فردی را که مستحق قصاص نقص یا قصاص عضو است، به قتل برساند، قتل شبه انجام داده است. پنجمین بند برابر ماده 155 قانون جدید در زمینه اعمال مقررات دفاع مشروع در برابرمتجاوز است. به موجب قانون مصوب سال 70 و مطابق قاعده قتل در فراش و مطابق ماده 630 این قانون ، اگر مردی همسر خود را در حال زنا با مرد اجنبی می دید می توانست هردوی آنان را به قتل برساند، هرچند، بار اثبات به عهده شوهر بود اما مطابق قانون جدید، اگر شوهر همسرش را در حین زنا با مرد اجنبی ببیند و او را بکشد، مرتکب قتل شبه عمد شده که این بند آخر یا ششم ماده 300 است.

قتل شبه عمد در قانون جدید
نکته دیگری که در مورد قتل شبه عمد باید بدانید این است که در مواردی که جنایت ناشی از تقصیر باشد، یعنی با بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، نداشتن ‌مهارت و رعایت نکردن نظامات دولتی همراه باشد، طبق تبصره ماده 839 قانون مجازات اسلامی جدید، قتل شبه‌عمد است. بی‌احتیاطی به معنای این است که عملی باید صورت می‌گرفته، اما نگرفته و همین موضوع باعث قتل شده است. مثلا شخصی با این که می‌داند ترمز خودرواش مشکل دارد، آن را تعمیر نمی‌کند و همین موضوع باعث مرگ یک عابر پیاده می‌شود. در این مورد گفته می شود که فرد بر اثر بی‌احتیاطی مرتکب قتل شبه عمد شده است. بی‌مبالاتی برخلاف بی‌احتیاطی، به معنای این است که کاری نباید می‌شده، اما شده است و همان منجر به قتل شده است.
برای این مورد می‌توان شوخی‌های نامتعارف را مثال زد. درباره نداشتن ‌مهارت نیز می‌توان نداشتن گواهینامه را مثال زد و برای رعایت نکردن نظامات دولتی نیز می‌توان به آیین نامه‌های داخلی نهادها اشاره کرد که اگر شخصی دانسته این آیین نامه‌ها را رعایت نکند و باعث مرگ شخصی شود، مرتکب قتل شبه‌عمد شده است. مثلا مهندس عمرانی که با رعایت نکردن آیین نامه داخلی، باعث مرگ کارگری می‌شود، مرتکب قتل شبه عمد شده است.

قتل خطای محض
برای اینکه با سه نوع قتل در قانون مجازات اسلامی جدید آشنا شوید، لازم است مفهوم قتل خطای محض را هم بدانید. این نوع قتل به معنای نداشتن قصد فعل واقع شده نسبت به مجنی علیه یا قربانی و نداشتن قصد جنایت بر قربانی است. این تعریف به این معناست که اگر فردی عملی را صورت دهد که نه قصد کشتن داشته نه در ذهنش به آن فکر کرده، مرتکب قتل از نوع خطای محض شده است. مثلا مادری که در خواب و ناخواسته باعث خفه شدن نوزاد شیرخواره خود می‌شود، این عمل او بدون هدف بوده است و در واقع مادر نه قصد کشتن فرزندش را داشته نه حتی به آن فکر کرده است، بلکه بی اختیار کودک خود را به قتل رسانیده و مرتکب خطای محض شده است.

راه شکایت از مجرم
اگر خدای ناکرده شخصی یکی از عزیزانش را از دست داد، قبل از هرچیز باید مامور پزشکی قانونی با معاینه علایم حیاتی مقتول، گواهی فوت او را صادر کند. فراموش نکنید زمانی که یک مامور دولتی در چارچوب وظایف خود سندی را تنظیم می‌کند، این سند رسمی است و بنابراین گواهی فوتی هم که یک مامور دولتی و در چارچوب وظایفش صادر می‌کند، رسمی است. البته این گواهی فوت از سوی یک پزشک معمولی هم قابلیت صدور دارد، اما دیگر رسمیت ندارد. بعد از آن باید اولیای دم به دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم مراجعه و شکواییه تنظیم کنند و منتظر مراحل تحقیقات شوند. این تحقیقات را کارشناس صورت می‌دهد و منظور از کارشناس، همان کارشناس رسمی دادگستری در موضوع خاص است که با توجه به نوع قتل در مورد آن نظر می‌دهد. برای مثال، اگر قتل در حیطه پزشکی باشد، این کارشناس باید تخصص پزشکی داشته باشد تا بتواند در این مورد نظر درستی ارایه دهد. شکواییه قتل شبه عمد را بر اساس 4مورد قتل شبه عمد بر اثر بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، نداشتن مهارت و رعایت نکردن نظامات دولتی می‌توان تنظیم کرد. این فرم آماده است و اولیای دم می‌توانند اطلاعات مختصری را در مورد خود و کسی که از او شکایت دارند، در آن وارد کنند و به دادسرای عمومی محل وقوع جرم تحویل دهند و در آن از دادستان، تقاضای تعقیب و مجازات کیفری متهم به قتل شبه عمد ناشی از تقصیر( بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، نداشتن مهارت یا رعایت نکردن نظامات دولتی) را خواستار ‌شوند. بعد از این که شکواییه به دادسرا تحویل داده شد، با توجه به موضوع شکایت، تحقیقات پرونده آغاز می‌شود. مثلا اگر مرگ در اثر مسمومیت باشد، متوفی برای صورت گرفتن معاینه‌ها و کشف عامل اصلی فوت، به پزشکی قانونی فرستاده می‌شود.